شهرستان بوکان

تا قبل از مشروطه و قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام تقسیمات کشوری مشخصی در دوره قاجار وجود نداشت.[15] طبق سند خرید شش دانگ بوکان و حومه در سال ۱۲۲۸ شمسی، توسط عزیزخان مکری وزیر جنگ وقت حکومت ناصرالدین شاه، بوکان از توابع مراغه عنوان شده‌است. در آن زمان این شهر یک روستای کوچک بوده‌است.[16] عزیزخان مکری در اواسط حکومت ناصرالدین شاه، حاکم و ولی‌عهد آذربایجان (که شامل شهرهای آذربایجان می‌شد) بود.

در اولین تقسیمات کشوری در تاریخ ۱۷ آذر ۱۲۸۶ بوکان بعنوان یک قصبه (با جمعیت ۶۰ خانوار)[17] از ولایت ساوجبلاغ مکری (مجموع ساوج‌بولاق، سردشت، بوکان) به‌شمار می‌رفت. در دومین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۱۶ بعنوان بخش چهارم به شهرستان ساوجبلاغ مکری ضمیمه شد، در این سال نام ساوجبلاغ (سابلاغ در میان کردها) نیز به مهاباد تغییر نام داده شد و بعنوان شهرستان تابع استان چهارم یعنی آذربایجان غربی تشکیل شد.[18][19]

در تقسیمات کشوری سال ۱۳۴۵ قسمت‌هایی از بخش بوکان شامل دهستان ترجان و سرا از این بخش و استان آذربایجان غربی جدا شد.[20] دلیل جدایی این قسمت‌ها، مناقشه و اختلاف‌های خوانین بخش تیلکو در استان کردستان عنوان شده‌است. دهستان ترجان به مرکزیت روستای باغلوجه (طبق تصویب‌نامه هیئت وزیران سال ۱۳۶۶) باتوجه به نزدیکی جغرافیایی، فرهنگی و سیاسی به شهر بوکان، این دهستان بعنوان بخشی از منطقه مکریان تلقی می‌گردد.

با اینکه در حالت کنونی این دو دهستان در حوزه استحفاضی شهرستان سقز قرار دارند، اما مردم ساکن، خود را جزو شهرستان بوکان می‌دانند.[21]

در دهه ۱۳۴۰ با گسترش و افزایش جمعیت شهر بوکان، مردم این شهر خواهان تبدیل این بخش به یک شهرستان مستقل بودند. در سال ۱۳۵۵ تنها جمعیت شهر بالغ بر ۲۰٬۵۷۹ (طبق گزارش مرکز آمار ایران ۱۳۵۵[22]) بوده که همه شرایط لازم را برای ارتقاء به شهرستان داشت اما به دلیل کارشکنی‌ها از سوی مسئولین وقت شهرستان مهاباد و نوسان تقسیمات کشوری و همچنین انقلاب ۵۷ و جنگ ایران و عراق باعث شد تبدیل بوکان به شهرستان بیش از ۲۰ سال به طول به انجامد. بخش بوکان از سال ۱۳۳۹ یک کرسی نمایندگی به صورت مستقل در ادوار مختلف مجلس شورای ملی به آن تعلق گرفته‌است. سلیمان انوشیروانی نماینده وقت بوکان در مجلس شورای ملی دربارهٔ مطالبه شهرستان شدن بوکان در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۵۴ چنین گفته‌است:[23]

یکی از تقاضاهائی که مردم بوکان داشتند این بود که بخش بوکان تبدیل به شهرستان به شود و من چهار سال در اینباره تلاش کردم و زحمت کشیدم اما اینکار انجام نشد گناه وزارت کشور نبود بلکه علت دایره تقسیمات کشوری بود که مرتب نوسان داشت و از این وزارتخانه به آن وزارتخانه می‌رفت؛ ولی به هرحال وعده کردند که در اولین فرصت بوکان شهرستان شود.

در ۲۳ اسفند ۱۳۶۸ با تصویب هیئت وزیران، شهرستان بوکان در تابعیت استان آذربایجان غربی تأسیس شد. در اردیبهشت سال ۱۳۶۹ طی یک مراسم رسمی، فرمانداری بوکان شروع به کار نمود.[24]

در حال حاضر شهرستان بوکان دارای ۲ بخش به نام‌های مرکزی و سیمینه‌است و ۷ دهستان دارد.[25] تقسیمات کشوری این شهرستان، بنابرآنچه در نتایج آمارگیری سرشماری سال ۱۳۸۵ کل کشور آمده‌است، بر حسب بخش، شهر، دهستان و روستا به شرح زیر است:[9]

• بخش مرکزی
• بخش سیمینه

• شهر بوکان
• شهر سیمینه

دهستان‌های بخش مرکزی

• دهستان آختاچی
• دهستان بهی فیض الله بیگی
• دهستان ایل‌تیمور
• دهستان ایل‌گورک مکری

• دهستان آختاچی شرقی
• دهستان آختاچی محالی
• دهستان بهی دهبکری

شهرستان بوکان با وسعت ۲۵۴۱٫۳۰۶ در سال ۱۳۸۵ کیلومترمربع، حدود ۶٫۵۰ درصد از سطح استان را به خود اختصاص می‌دهد. این شهرستان در ارتفاعی حدود ۱۰۰۰ تا بیش از ۲۰۰۰ متر از سطح دریا بوده و شیب میانگین وزنی آن ۸ درصد محاسبه گردیده‌است. از سطح شهرستان ۳۰٫۳۱ درصد اراضی کوهستانی، ۲۹٫۷۳ درصد تپه‌ها و ۳۹٫۹۶ درصد بقیه را اراضی دشتی، سیلابی و… تشکیل می‌دهند. از نظر مختصات جغرافیایی در ۳۶ درجه و ۳۲ دقیقه عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی واقع گردیده‌است.

شهرستان بوکان در منطقه تقریباً کوهستانی و معتدل قرار گرفته که از جهت شمال به شهرستان میاندوآب و از جنوب به شهرستان سقز و از شرق به شهرستان شاهین‌دژ و از غرب با شهرستان مهاباد و از جنوب غرب با شهرستان سردشت و منطقه ایل گورک همسایه‌است.[26] شهرستان بوکان با بانه ۱۷٫۲، سردشت ۹٫۸، شاهین دژ ۱۴۷٫۳، مهاباد ۸۶٫۶، سقز ۱۴۳٫۲ و میاندوآب ۳۰٫۱ کیلومتر دارای مرز مشترک است.

از جمعیت این شهرستان، طبق آنچه که فرمانداری بوکان ارائه کرده‌است، در سال ۱۳۹۲ بیش ۹۳ درصد و در نقاط شهری ۹۲ درصد و در نقاط روستایی ۹۷ درصد را مسلمانان تشکیل می‌دهند.[27] در شهرستان بوکان، تاکنون هیچ گونه آماری از اقلیت‌های قومی و مذهبی آن در دسترس عموم قرار نگرفته‌است.

اکثریت جمعیت شهرستان بوکان را سنی‌های شافعی مذهب تشکیل می‌دهند.

اقلیت شیعیان، بیشتر آن‌ها کارمندان نیروهای نظامی هستند که در این شهر سکونت دارند.

یهودیان با سابقه طولانی (با جمعیتی بیش از ۸۰ خانوار) در این شهر زندگی کرده‌اند که بیشتر آن‌ها به اسرائیل مهاجرت کردند. سایر آن‌ها نیز بعدها در بوکان مسلمان شده‌اند. کوچه کلیسا که در مرکز شهر قرار دارد و در نزدیکی خیابان قلعه سردار و حمام کهنه است، قبلاً در آنجا کنیسه‌ای قدیمی وجود داشت که در حال حاضر خرابه‌ای بیشتر نیست.

اقلیت بهائی که در بوکان هم‌اکنون نیز ساکن هستند، اصالتاً آذری و از شهرهای اطراف به این شهر مهاجرت کرده‌اند، هرچند به زبان کردی منطقه بوکان مسلط هستند.

حسن صلاح در وصف زندگی‌نامه خود به حضور چند ارمنی در بازار کهنه بوکان (در دهه ۱۳۳۰) اشاره کرده‌است که مشغول به نجاری بوده‌اند. اما هیچ‌گاه جمعیت بزرگی از ارامنه در بوکان سکونت نداشته‌اند.

خاک‌های مطالعه شده در این شهرستان عمدتاً جزو خاک‌های کلاس‌های II و VIاست، که در مناطق کوهستانی کم‌عمق و در بخش‌های مسطح نیمه‌عمیق تا عمیق هستند؛ به سبب وجود عوامل بازدارنده گوناگون سطح شهرستان برای کاربری‌های زراعت آبی، دیم، مرتع و چراگاه محدودیت‌هایی دارد که به‌ترتیب می‌آید. برای کاربری‌های زراعت آبی۸۲ درصد از وسعت شهرستان محدودیت شدید، ۵ درصد محدودیت زیاد، ۳ درصد محدودیت کم و ۱۰ درصد محدودیت خیلی کم دارد. برای کاربری زراعت دیم ۴۳ درصد از مساحت شهرستان محدودیت شدید و۲۶ درصد محدودیت متوسط دارد. برای کاربری مراتع و چراگاه ۱۶ درصد محدودیت شدید، ۴۸ درصد محدودیت زیاد، ۳۳ درصد محدودیت متوسط و۳ درصد محدودیت کم دارد.

نقشه زمین‌شناسی بوکان

این شهرستان از نظر توپوگرافی دارای شیب کم ومناسب برای ساخت وساز شهرسازی و از نظر زلزله در منطقه بدون خطر قرار دارد.

مهمترین جانوران مهره‌دار شهرستان بوکان دوزیستان، خزندگان، پرندگان، ماهیان و پستانداران هستند. گونه‌های دوزیستان و خزندگان و ماهیان در بخش‌های مربوطه اشاره شده‌است ولی گونه‌های پستانداران شامل: قوچ‌ومیش، خرس، گرگ، روباه، شغال، رودک، سمور، زرد بر و انواع جوندگان هستند.

انواع پرندگان نیز عبارتنداز:

کبک، کبک‌چیل، عقابها، شاهین، بحری، بالابان، لیل، دلیجه، انواع جغد، کرکس‌مصری، دال، حواصیل‌ها، لک‌لک سفید، غازخاکستری، اردک‌سرسبز، خوتکا، فیلوش، اردک‌ارده‌ای، آنقوت، غازپیشانی‌سفید، قره‌غاز، کشیم‌ها، اکراس، کاکاتی‌ها، انواع پرستوهای دریایی، سار، انواع دارکوب، چنگر، سبکبالان و میش‌مرغ می‌باشد.

پرندهٔ نادری به نام میش‌مرغ در دشت‌های سوتا و سه‌کانیان و در این منطقه زیست می‌کند و در تمام فصول سال دیده می‌شود و مرحله حساس تخم‌گذاری را نیز در این منطقه می‌گذرانند و تعداد قابل توجهی از آن حدود ۱۵۰قطعه در این شهرستان هستند که با توجه به موقعیت منطقه و افزایش جمعیت در چند سال اخیر قابل ملاحظه می‌باشد و از طرف محیط‌زیست کاملاً تحت‌حفاظت قرار دارد. پرندگان شکاری و لاشخورها و انواع پرندگان سبک‌بال، کبک‌معمولی و چیل در سطح شهرستان زیست می‌نمایند ولی تعداد جمعیت و تنوع گونه‌ای پرندگان آبزی با مقایسه با پرندگان خشک‌زی کمتر بوده و پرندگان آبزی فقط در مسیر رودخانه سیمینه‌رود و زرینه‌رود در محدوده این شهرستان دیده می‌شود. از عمده‌ترین زیستگاه‌های چیرگ در ایران می‌توان به دشت‌های اطراف بوکان (دشت سوتاو حمامیان، دشت اینگیجه و آلبلاغ، دشت قازلیان و دشت سه‌کانیان) اشاره کرد که بیشترین جمعیت تولید مثل‌کننده و زمستان گذران میش‌مرغ در ایران را در خود جای داده‌اند. بوکان آخرین پناهگاه این‌گونه با ارزش در ایران می‌باشد و میش مرغ یکی از مهم‌ترین آثار طبیعی ملی در شهرستان بوکان به‌شمار می‌رود.[28]

در ایران چهار نوع شاخص سمندر وجود دارد که عبارتند از (Neurergus), (N.crocatus), (N.kaiseri), (N.microspilotus) که سمندر کردستانی از نوع N.microspilotus است. پراکنش جهانی سمندر کردستانی محدود به کشورهای ایران (غرب و شمال غرب)، عراق (شمال شرق) و ترکیه (جنوب شرق) بوده و در زمان حاضر جزو گونه‌های در خطر انقراض(endangere) بوده و در فهرست سرخ IUCN طبقه‌بندی شده‌است. هم اینک این‌گونه تنها در ایران در استان‌های کرمانشاه و کردستان (زاگرس مرکزی) و جنوب آذربایجان غربی پراکندگی دارد و بهترین زیستگاه برای این سمندر شهرستان بوکان می‌باشد.[29]

این شهرستان به دلیل موقعیت مناسب آب و هوای خوب و منحصر به فرد خود توانسته بخشی از گونه‌های گیاهی و جانوری را درخود پرورش و جذب کند در شکارگاه‌ها و سطح شهرستان، برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری موجود در این شهرستان عبارتند از:

بادام کوهی، نسترن وحشی، زالزالک، گلابی وحشی، انواع بلوط غرب، داغداغان، گز، پسته وحشی (بنه)، انواع گون‌ها، انواع کنگر، انواع سلمه‌تره، ختمی، فرفیون، شیرین‌بیان، گزنه، پونه، کاکوتی، بداغ‌اوتی، کلاه‌میرحسن، بومادران، گل‌گندم، غازآیاقی، آویشن، ریواس، کلاه‌میرحسن، شویدوحشی، ترشک، لاله، جگن، نی، سرخس، تربچه‌وحشی، بارهنگ، مرغ و… [[30]