پندار خدا

او فصل اول کتابش را با توضیح این نکته آغاز می‌کند که بسیاری از مفسران، شور و شوق او به علم را همچون نوعی ایمان دینی می‌یابند. اما می‌پرسد «آیا دین کلمهٔ مناسبی برای این شوق است؟» و می‌افزاید این حیرت احترام‌آمیز در برابر پیچیدگی طبیعت، اساس نگرشی است، که می‌توان آن را «دین انیشتینی» خواند، چون اینشتین‌‌ واژهٔ «خدا» را به‌عنوان استعاره‌ای برای طبیعت و سر‌شت راز‌آمیز کیهان به‌کار می‌برد.[17][18] اما داوکینز متأسف است که بسیاری از دانشمندان «خدا» را به این معنای استعاریِ همه‌خدا انگارانه (وحدت وجودی، پانتئیستی) و شاعرانه استعمال می‌کنند، و امر سبب سردرگمی‌ها و بدفهمی‌های فراوان می‌شود.

داوکینز تأکید می‌کند که نقد او به خداباوری، متوجه باور به «خالقی فراطبیعی است که «شایستهٔ پرستش باشد».»[19] البته او نگرش انیشتینی را محترم می‌شمارد، اما هیچ حرمتی برای ادیان سنتی قائل نیست. به نظر داوکینز، ادیان در برابر انتقاد مصونیتی یافته‌اند که شایستگی‌اش را ندارند. او این دیدگاه‌اش را با نقل قولی از داگلاس آدامز شرح می‌دهد:

«دین ایده‌های خاصی در بطن خود دارد که مقدسات، محرمات یا مانند آن نامیده می‌شوند؛ و معنای مقدس و محرم بودن‌شان این است که شما نباید یک کلمه حرف بد در مورد این ایده‌ها یا انگاره‌ها بزنید. مبادا چنین کنید. چرا نباید؟ چون که نباید. اگر کسی به حزبی رأی دهد که شما مخالف آن باشید، هرقدر بخواهید می‌توانید به او انتقاد کنید، بی‌آنکه کسی برنجد. اما در مورد دین، اگر کسی بگوید به لحاظ شرعی من نباید یکشنبه‌ها چراغی روشن کنم، شما صرفاً باید گویید به اعتقادتان احترام می‌گذارم.»

داوکینز در ادامه چندین مثال دیگر مطرح می‌کند که در آن‌ها به دین موقعیتی استثنایی اعطا شده‌است، مواردی مانند قبول عذر کسانی که به خاطر «عذر شرعی» از خدمت سربازی خودداری می‌کنند، استفاده از تعبیرهای «خوشایندگو» در مورد مجادلات مذهبی، معافیت‌های گوناگون مالیاتی برای فعالیت‌های مذهبی، و بلوای کاریکاتورهای محمد.

فصل دوم کتاب با تشریح یهوه، خدای عهد عتیق آغاز می‌شود که به نظر داوکینز: «نامطبوع‌ترین شخصیت داستانی دنیا است: حسود است و به حسادت خود افتخار می‌کند، هیولای بی‌انصافِ کوردلی است. انتقام‌جوی خونخواری است که پاکسازی قومی می‌کند، زن‌ستیز است و از همجنس‌گرایان نفرت دارد. کودک‌کشی و نسل‌کشی و پسر‌کشی می‌کند، قدرت‌پرستی است که طاعون می‌فرستد. سادومازوخیستی است بدنهاد و بلهوس و ستمکار.»[20]

در ادامه چنین استدلال می‌کند که فرضیهٔ وجود خدا (اینکه موجود فراطبیعی و فراانسانی هوشمندی هست که به ارادهٔ خود دنیا و مافیا، از جمله خود ما، را طراحی و خلق کرده‌است) یک نظریهٔ علمی دربارهٔ جهان است. نظریه‌ای که باید با همان شکاکیتی بدان پرداخت که به نظریه‌های دیگر می‌پردازیم.[21]‌ به همین دلیل داوکینز استدلال می‌کند که با استفاده از مفهوم تعالیم نا‌همپوشان [دین و علم را حیطه‌هایی جداگانه انگاشتن] که استیفن جی گولد پیشنهاد داده است، نمی‌توان الاهیات را از انتقاد مصون داشت. داوکینز مخالف اگنوستیسیم بی‌طرفانه‌است که می‌گوید در مورد احتمال وجود خدا هیچ اظهار نظری نمی‌توان کرد. به علاوه او با پیروی از برتراند راسل استدلال می‌کند که گرچه «نمی‌توانید عدم وجود خدا را ثابت کنید»، اما عدم وجود قوری پرنده را هم نمی‌توانید ثابت کنید، و مانند آن، عدم وجود اسب تک شاخ صورتی نامرئی، هیولای اسپاگتی پرنده، و پری دندان را هم نمی‌توانید ثابت کنید؛ بنابراین، ناتوانی در اثبات عدم وجود خدا هیچ دلیلی برای باور به وجود آن نیست، بلکه، به نظر داوکینز، زحمت اثبات همواره بر دوش مدعی وجود خداست.

در فصل سوم، داوکینز به برهان‌های اصلی مدافع وجود خدا می‌پردازد. او «پنج اثبات» توماس آکویناس را مورد بحث قرار می‌دهد و استدلال می‌کند که سه برهان نخست آن به دور باطل می‌انجامند؛ و «به هیچ‌وجه معلوم نیست که بتوان با توسل به مفهوم خدا به‌طور طبیعی به این سیر قهقرایی خاتمه داد.» او پیشنهاد می‌کند که برهان چهارم آکویناس (برهان مراتب) به مانند ایراد ثقیلی از یک «یک متفرعن متعفن بی‌همتا» سبکسرانه‌ است. او برهان پنجم را، که «برهان نظم» است، به فصل بعد موکول می‌کند که در آن به تشریح نظریه فرگشت [تکامل] می‌پردازد و توسط آن برهان صُنع را رد می‌کند.

او «برهان هستی‌شناسیک» آنسلم قدیس را «به زبان کوچه و بازار» برمی‌گرداند و اساساً با اتکا به همان ایراد کلاسیک کانت این برهان را نیز رد می‌کند. او «برهان زیبایی» را هم با این استدلال که «این برهان توسط مدافعانش تصریح و تدفیق نشده» رد می‌کند. دربارهٔ «برهان تجربهٔ شخصی»، داوکینز یادآور می‌شود که برخی از این تجارب ناشی از توهمات‌اند، و چه بسا همگی زادهٔ پندار باشند. در مورد «برهان اعجاز اناجیل» او معتقد است که انجیل‌ها «افسانه‌های باستانی» هستند. دربارهٔ «برهان دانشمندان دیندار» خاطرنشان می‌کند که چنین دانشمندانی در اقلیت هستند. در نقد برهان «قمارباز پاسکال»، او این فرض را به چالش می‌گیرد که کسی ایمان بیاورد، و خدا هم او را به صرف ایمانش پاداش دهد و نه به خاطر فضایل یا حقیقت‌جویی او. داوکینز می‌پرسد: «آیا خدا نباید شکاکیت شجاعانهٔ راسل را بیش از قماربازی منفعت‌طلبانهٔ پاسکال ارج نهد؟» در پایان فصل، داوکینز به «برهان‌های بایسی» می‌پردازد که کسانی مانند استفن‌آنوین پیش می‌نهند و احتجاج می‌کند که این برهان‌ها «نعل وارونه می‌زنند».

در فصل چهارم، داوکینز به شرح فرگشت توسط انتخاب طبیعی می‌پردازد تا نادرستی برهان نظم را نشان دهد. او استدلال می‌کند که توضیح وجود خالق عالم سخت‌تر از توضیح پدیده‌هایی است که قرار است با فرض وجود چنان خالقی تبیین شوند. داوکینز منظور خود را با این تمثیل بیان می‌کند که هر نظریه‌ای در مورد وجود کیهان باید همچون «جرثقیل انتخاب طبیعی» باشد و نه «قلاب فضایی» خلقت که فقط مسئله را معلق می‌سازد. او برهان نامحتملی وجود خدا را به کار می‌گیرد، و با طرح اصطلاح «گشایش بوئینگ ۷۴۷ غائی»[22] استدلال می‌کند که «خدا به احتمال قریب به یقین وجود ندارد» زیرا «هر قدر ایجاد [چنین] موجودی از نظر احتمالات بعید باشد، وجود سازندهٔ این موجود نیز دست کم همان قدر بعید است. خدا سازندهٔ بوئینگ ۷۴۷ غائی است.»

«بوئینگ ۷۴۷» اشاره‌ای است به جملهٔ فرِد هویل که گفته بود «احتمال ایجاد حیات بر زمین بیش از این احتمال نیست که تندبادی بر یک انبار اوراقی بوزد و از آن قراضه‌ها یک بوئینگ ۷۴۷ بسازد.» ایراد داوکینز به این مدعا این است که «این مدعی مقدمات انتخاب طبیعی را هم نمی‌داند.» یک درونمایهٔ عام در کتاب داوکینز این است که سبب تکامل حیات، انتخاب طبیعی بوده نه بخت و اقبال، و پیچیدگی خیره‌کنندهٔ جانداران شاهدی بر وجود یک یا چند خالق نیست. سپس، او با ذکر نمونه‌هایی از موارد ظاهراً طراحی شده استدلال خود را پی می‌گیرد. در پایان فصل نتیجه می‌گیرد که گشایش «۷۴۷ غائی» برهانی کاملاً قوی علیه وجود خداست، و هنوز چشم انتظار است تا «پس از دعوت‌ها و فرصت‌های فراوان، بالأخره الهی‌دانی یافت شود که پاسخی قانع‌کننده به این برهان بدهد.» و سپس از دنیل دنت فیلسوف نقل قول می‌کند که این برهان را «ردّی ردناپذیر» بر وجود خدا می‌خواند که از دو قرن پیش مطرح است.

در فصل پنجم داوکینز به بحث ریشه‌های دین و به این پرسش می‌پردازد که چرا ادیان در همهٔ فرهنگ‌های بشری وجود دارند. او حامی «این نظریه‌است که دین یک محصول جانبی تصادفی - یک کجروی در چیزی سودمند» بوده‌است،[23] و گمان می‌کند که چه بسا نظریهٔ مم‌ها، و به ویژه استعداد آدمیان برای پذیرش مِم‌های دینی، بتواند توضیح دهد که چرا به نظر او دین می‌تواند مانند «ویروس ذهنی» چنین در میان جوامع شایع شود.[24] داوکینز معتقد است بین ایمان به معنای عام و ایمان تندروان مذهبی نباید فرقی گذشت. به عقیده داوکینز مذهب میانه‌رو «بار عام» به تندروی مذهبی می‌دهد. در مقابل گفته می‌شود که این مسئله در مقابل مدارا است که در گذشته هم توسط مذهبیون میانه‌رو و هم توسط سکولارها رعایت می‌شده‌ است.[25]

در فصل ۶، داوکینز توجه خود را معطوف اخلاقیات می‌کند، و استدلال می‌کند که ما برای خوب بودن نیازی به دین نداریم. در عوض، به باور او اخلاق ما منشأ داروینی دارد: ژن‌های دگر‌خواه در خلال فرایند فرگشت انتخاب شده‌اند، و ما به‌طور طبیعی واجد نوع‌دوستی هستیم.

مضمون فصل هفتم نیز اخلاقیات است، و در آن احتجاج می‌شود که یک روح زمانه اخلاقی هست که در جوامع تکامل می‌یابد. روح جهانی اغلب در تعارض با اخلاقیات دینی است، که به نظر داوکینز عمدتاً محقر و ددمنشانه هستند. او نمونه‌هایی از اخلاقیات انجیلی را ذکر می‌کند تا آنچه را که بربریت بیشتر اخلاقیات دینی می‌داند، نشان دهد. به عنوان مثال داوکینز ادعا می‌کند که محبت مورد اشاره عیسی صرفاً مربوط از دایره همکیشان یهودی بیرون نمی‌رفته‌ است و بدین ترتیب مدعیست مذهب مروج محبت بدون شرط به همنوعان نیست. نویسنده کتاب فرشته داروین، متذکر می‌شود که این دقیقاً خلاف روایات تاریخی به جای مانده از پیام مسیح است که در عهد جدید آمده‌ است.[26] داوکینز مدعی است اگرچه مارتین لوتر کینگ مسیحی بود، ولی فلسفه نافرمانی مدنی غیر خشونت‌طلبانه خود را مستقیماً از گاندی گرفته بود و از آنجا نقش مذهب را زیر سؤال می‌برد. در مقابل اریک ریتان با استناد به بخشی از کتاب زندگی‌نامه کینگ معتقد است داوکینز دچار اشتباه بدی در ارزیابی شده‌است:

جنبش نافرمانی مدنی حرکتی بود که "مسیح در آن روحیه و انگیزه ایجاد کرد و گاندی تأمین‌کننده روش آن بود."

وی همچنین به بخش هایی از گفته‌های کینگ اشاره می‌کند که در آن بر نقش خدا به عنوان نیروی آرامش‌بخش درونی تأکید شده‌ است.[27]

سپس، در فصل هشتم، داوکینز به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا چنین احساسات خصمانه‌ای نسبت به دین دارد. او با ذکر مثال‌هایی استدلال می‌کند که دین بر سر راه علم مانع‌تراشی می‌کند، تعصب را تقویت می‌کند، تنگ‌نظری نسبت به همجنس‌گرایان را تشویق می‌کند، و اثرات منفی دیگری نیز بر جامعه دارد. مثلاً واعظان مسیحی جنوب آمریکا بردگی سیاهان را با رجوع به انجیل توجیه می‌کردند، به این ترتیب که سیاهان را از نسل فرزندان گناهکار ابراهیم می‌دانسته‌اند. در خلال جنگ‌های صلیبی، کافران و مشرکانی را که به مسیحیت نمی‌گرویدند می‌کشتند، و نمونه‌های دیگر که ذکر شده‌ است.[28] در پاسخ به این ادعا که دین در مقابل علم مانع‌تراشی می‌کند، دیوید برلینکسی به یکی از آیات قرآن اشاره می‌کند که در آن آمده «در تبدیل شب و روز به یکدیگر درس‌هایی می‌توان آموخت». او به این گفته تاریخ‌نگار مشهور دیوید کینگ اشاره می‌کند که گفته بود «انجام جنبه‌های متنوعی از آداب و عبادات مذهبی به مدد فرایندهای علمی انجام شده‌است» و نتیجه می‌گیرد رابطه مستقیمی بین تعهد مذهبی و به دنبال علم رفتن وجود دارد.[29]

داوکینز مدعی است مذهب نهایتاً به تراژدی تبدیل می‌شود.[30] در مقابل، مایکل شرمر می‌نویسد:

برای هر یک دانه از این تراژدی‌ها، ۱۰ هزار عمل خیرخواهانه و انسان‌دوستانه وجود دارد که ثبت نمی‌شود… مذهب، مانند هر مکتب اجتماعی که عمق تاریخی و تأثیر فرهنگی دارد، قابل تقلیل به مطلق خوب یا مطلق بد نیست.[31]

داوکینز از عملیات‌های انفجاری نام می‌برد و می‌نویسد اگر تعبد مذهبی وجود نداشت می‌شد شرط خوبی بست که دیگر عملیات استشهادی دیگری نمی‌بود.[32] در حالی که رابرت پیپ با مطالعه همه عملیات‌های شهادت‌طلبانه از سال ۱۹۸۰، نتیجه می‌گیرد ایمان مذهبی (از هر نوعش) نه لازم و نه کافی برای خلق این انفجار هاست. پیپ معتقد است انگیزه اصلی سیاسی است.[33][34]

فصل نهم کتاب به این بحث اختصاص یافته که یک زیان دیگر دین، تلقین ایدئولوژی و تعصب به کودکان است. به اعتقاد داوکینز تعلیم آموزه‌های دینی در مدارس مذهبی به کودکان، به مثابه «سوءاستفادهٔ ذهنی» والدین از کودکان است. او از مردم می‌خواهد که هرگاه کسی از «بچه مسلمان» یا «بچه کاتولیک» صحبت کرد، رو در هم کشند، و از خود بپرسند چطور یک کودک را می‌توان چنان رشدیافته تلقی کرد که بتواند دیدگاه‌های مستقلی در مورد کیهان و جایگاه انسان در آن داشته باشد.[35]

برخی نویسندگان با تحسین این حرف داوکینز که تربیت کودک باید بر اساس روش‌های علمی و منطقی باشد، متذکر این مسئله شده‌اند که با تکیه بر دانش نمی‌توان به نفع هیچ‌کدام از اعتقادات مذهبی یا خدا ناباوری نظر داد. علاوه بر این با ذکر مثال به شباهت‌های هسته اصلی روش‌های تربیتی مورد پیشنهاد کتاب‌های تربیت کودک مسیحی و آتئیست همچون تأکید بر صداقت و فروتنی اشاره کرده‌اند.[36] این سؤال اینجا مطرح میشود که از چه سنی آموزش علمی در مدارس باید به کودکان صورت گیرد.آیا نباید به کودک اجازه داد بعد از بلوغ خود انتخاب کند که معرفت علمی و آموزش دیدن تحت سلطه نظام آموزشی را بپذیرد یا نه.در هر صورت هر صبح بیدار شدن و مدت قابل توجهی عمر گرانمایه را صرف امری کردن که کودک پذیرش آگاهانه ای از قبول تحصیل آن ندارد بیشتر از آموزه های دینی در مقطع های کوتاه ظالمانه مینماید

در فصل پایانی داوکینز این پرسش را مطرح می‌کند که آیا دین، به رغم تمام مشکلات‌اش پرکنندهٔ «یک خلاء ناگزیر» است؟ آیا مردم برای هدایت و تسلی محتاج دین هستند؟ به نظر داوکینز، این خلاءها را می‌توان به شیوه‌های غیردینی مانند آموزش فلسفه و علم پر کرد. او احتجاج می‌کند که برخلاف جهان‌بینی بی‌خدا که بسی به زندگی آری-گو است، پاسخ‌های دین به رازهای زندگی کاملاً از این مهم قاصر هستند. اریک ریتان با ذکر نقل و قولی از داوکینز که به قدرت تسلی‌بخشی مذهب اقرار دارد، وی را به تأمل در این مطلب فرا می‌خواند که چرا چنین نقشی برای مذهب در طول تاریخ بشر حفظ شده‌ است.[37]

مخاطب ضمیمهٔ کتاب کسانی هستند که «برای رهایی از دین نیازمند یاری هستند.»