ملیله‌کاری
ملیله‌کاری (به انگلیسی filigree) شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با مفتول‌های نازک نقره انجام می‌پذیرد.قدیمی ترین اشیا آثار ملیله ایران به روایت اکثر محققان متعلق به سال های ۳۳۰ تا ۵۵۰ ق.م است.
ملیله‌کاری یکی از صنایع دستی اصلی اردبیل، زنجان و بروجرد است. در این شهرها کالاهای نقره مانند سینی، قندان، گیره استکان، گل‌سینه و... با روش ملیله‌کاری ساخته میشود.[1]از آنجایی که این هنر شاخه ای از فلز کاری محسوب میشود .مسیر حرکت آن را میتوان در بطن فلز کاری هم دید که توسط هنرمندانی با مهارت های ظریف کاری خاص خلق شده است
نقره به کار رفته در این هنر عیار ۱۰۰ دارد. شمش‌های نقره را با چکش یا دستگاه نورد به شکل مفتول‌های چهارپهلو باریک میکنند و ابتدا نقش‌های کوچک را می‌سازند سپس آنها را در کنار هم در یک قالب قرار داده و با نقره‌ای با عیار پایین‌تر لحیم میکنند.[1]
نقش‌های معمول ملیله‌کاری، بته جقه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، جفت پیچ، پیچک، سه چشمه و... نام دارند.[1]
ابزار ملیله کاری
ابزار کار ملیله کاریشبیه به ابزار و آلات زرگری است.برای ساخت و تهیه آثار ملیله ابتدا باید نوار ملیله را از جنس طلا ،مس و یا نقره تهیه کرد و با عبور شمش یا مفتول نقره از دستگاه نورد حدیده ، مفتول مورد نظر را به دست آورد.بعد از آن نوبت به ساخت ملیله میرسد.
در این مرحله ابتدا یک صفحه ی مستطیلی با جنس و ابعاد متفاوت از صفحه ی مفتولی تهیه شده از مرحله نخست تهیه کرده و یک سطح آن را آغشته به موم میکنند به نحوی که لایه ای به ضخامت ۳تا۴میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند حال یک قالب متناسب با شکل محصول موردنظر بریده و روی صفحه ی مسی قرار داده سپس نواری را که پهنایی بیش از نوار میله دارد در اطراف قالب گذاشته تا شکل قالب را به خودگرفته و درون موم قرار بگیرد.
سپس دیواره های بعدی کار را از جمله قسمت های میانه و سطوح را با نقوش ملیله که قبلاً توسط دست یا ابزاری ظریف با نوار ملیله ساخته شده است پر میکنند بعد با مفتول های فولادی بسیار ظریف این نقوش ملیله را می بندند تا به هم نخورند .حال نوبت به ذوب موم رسیده است برای اینکار اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه ی زیرین خود جدا کرده و روی سطحی صاف و هموار قرار میدهند .
سپس مقداری از مخلوط براکس و براده ی نقره روی آن ریخته و شعله گاز را روی آن حرکت میدهند به این کار لحیم کاری گویند چون در اثر این کار گرده لحیم ذوب شده و سبب اتصال نقش های کوچک با یکدیگر و با دیواره نقش میشود.درمرحله آخر عمل آتش کاری را انجام میدهندتا کلیه قطعات توسط گرده ی لحیم به یکدیگر وصل شوند
سپس سیم های فولادی را از آن جدا کرده و آن را داخل محلول رقیق اسید سولفوریک یا محلول حاوی راغاب که ترکیبی از زاج سفید و آبی است می جوشانند تا لکه های اضافه ی نقره از بین برود و در انتها با برس های سیمی ظریفی آن را پاک میکنند و برای از بین رفتن ناهمواریهای ایجاد شده روی آن را سمباده میکشند.
تاریخچه ی ملیله کاری در ایران
بر اساس اسناد به دست آمده از کشفیات باستان شناسان قدیمی ترین اشیایی که ریشه ی ملیله در ایران را نشان میدهد متعلق به دوره ی هخامنشیان است.در دوران ساسانیان صنعتگران فلزکار و نقره کاران برای مصرف طبقات مرفه جامعه ی خود ظروف های گران قیمت و شکیل میساختند و در برخی از موارد هم با سنگ های قیمتی آن ها را تزیین میکردند که اینکار جلوه ای ویژه به اثر خلق شده میبخشید .متأسفانه در زمان حمله ی اعراب بسیاری از آثار به دلیل گران قیمت و سبک بودن به غنیمت برده شد .
درحال حاضر شواهد زیادی از آن آثار دوران تاریخی مذکور در دست نداریم و آنچه که اکنون بر اثر تلاش های چند قرن اخیر باستان شناسان به طورتصادفی در مناطقی چون شوش،همدان ،گنجینه جیحون به دست آمده است حاکی از آن است که هنر ملیله در ایران به دوران قبل از میلاد باز میگردد چرا که پروفسور آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲میلادی اشاره کرده است .
در دوران سلجوقی بسیاری از سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آن ها به دلیل جنگ و خونریزی ترک وطن کرده و به شهرهایی چون زنجان ،بروجرد ،همدان،تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.به نظر میرسد که هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم ه.ق در زنجان رواج دارند.از دوران قاجاریه تعدادی سرقلیان ،گیره استکان،سینی در اندازه های مختلف،گوشواره ،سینه ریز و…باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی به صورت مجموعه های خصوصی و یا نزد خانواده ها نگهداری میشود.
تاریخ ۳۰۰۰ ساله ملیله در اردبیل
آثار کشف شده در اطراف بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بیان‌گر قدمت سه هزار ساله این هنر در اردبیل است. ملیله نقره اردبیل با نشان جغرافیایی ثبت شده که این نشان یعنی نقش و نقوش خاص ملیله در یک شئ مخصوص ملیله‌کاران اهل اردبیل است برای نمونه نقش و نقوش و مراحل کار گوشواره "زرپیاله" منحصر به استان اردبیل بوده و با ملیله‌های زنجان، اصفهان و دیگر شهرها متفاوت است.[2]
تاریخچه ی ملیله در زنجان
در رابطه با تاریخچه ی ملیله در زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست اما میتوان بر دو طریق به قدمت این هنر ارزشمند پی برد :
- نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفرکرده و از زیبایی هنر ملیله یادکرده اند .
- آثار باقی مانده بسیار اندک که اکثراً متعلق به دوسده ی اخیر میباشد .
در کتب تاریخی که به زنجان اشاره کرده اند بیش از هرچیزی از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجایی که هنر ملیله کاریشاخه ای از فلز کاری است میتوان آن را در مسیرفلز کاری جستجو کرد.فلز کاری در شهر زنجان در دوره های هخامنشان ،اشکانیان و ساسانیان از پیشرفت و رونق بسیاری برخوردار بوده است.سابقه ی کار ملیله در زنجان از قرن دهم ه.ق به بعد روشن است.به طوریکه فردریک ریچارد،مستشرق اروپایی در سفرنامه ی خود می نویسد:
(شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله سازی این شهر پر زرق و برق است).ملیله کاریتا قبل از دوره پهلوی به عنوان هنر دستی، تنها در این شهر معمول بوده ولی با حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از این هنرمندان به شهرهای اصفهان،تهران و سایر نقاط کشور این هنر رواج یافت.سرویس های چایخوری و شراب خوری و جعبه ی جواهرات و دسته های چاقو عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند.شاید بتوان رونق این هنر را در زنجان ،متعلق به دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثار برجای مانده از دوره ی صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.
تفاوت ملیله سازی زنجان و اصفهان
در حال حاضر ملیله سازی در تهران و زنجان توسط صنعتگران ملیله کار که بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند رواج دارد .لازم به ذکر است که این حرفه به صورت محدود در شهرهای اصفهان و تبریز نیز رواج یافته است ولی به دلیل اصالت نقوش و ظرافت منحصر به فرد، ملیله کاری زنجان از کیفیت بالاتری نسبت به ملیله کاری اصفهان برخوردار است به طوریکه از دیگر تفاوت های ملیله سازی زنجان و اصفهان میتوان به تفاوت از لحاظ ساختاری و عیار نقره مصرفی اشاره کرد
چرا که عیار مصرفی نقره در اصفهان ۹۰-۹۵است در حالیکه عیار مصرفی زنجان ۹۹/۹معروف به عیار۱۰۰است و به لحاظ کیفیت ساخت،ملیله اصفهان نقش های بزرگتری نسبت به ملیله زنجان که از ظرافت کاری و نقوش ریز و زیبا طراحی شده است دارد ،پس از این رو با ظرافت کاری ملیله زنجان برابری نمی‌کند
جستارهای وابسته
منابع
- ماهنامه سفر، «پیشانی هنر ایرانیان» نوشته فاطمه عرفانی، شماره۱۳، سال شانزدهم، دوره جدید، دی ۱۳۸۶، ص. ۳۷.
- «ملیله کاری؛ صنعت سه هزار ساله اردبیل/ احیای هنری با ظرفیت صادراتی». پایگاه خبرگزاری مهر|. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۱۹.
مزنگی،جواد. فرم و نقش در ملیله کاری زنجان، انتشارات مینوفر، ۱۳94. شابک 978-600-95795-6-3