خامه‌دوزی

خامه دوزی یکی از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است که به آن خامک دوزی یا خمک دوزی هم می‌گویند و به نوعی می‌توان گفت خامه دوزی واژه دگرگون شده این دو اسم است. این هنر بیشتر در روستاهای سیستان رواج دارد و به عقیده برخی از کارشناسان خامه دوزی در بنجار زبان زد خاص و عام بوده است. خامه دوزی یا سفید دوزی روی الیاف و پارچه‌های مخصوص به همت دستان زنان با ذوق سیستانی به نقش در می‌آید. این هنر هنری از خانواده سوزن دوزی است که از نقوش خاص و اصیل بومی شکل گرفته و به وسیله ابریشم نتابیده به شکل‌های برجسته هندسی و به صورت گل‌های هشت پر، مربع، مثلث و... روی پارچه‍‌هایی از جنس کتان می‌نشیند. خامه دوزی شباهت زیادی به هنر سوزن دوزی دستان زنان بلوچ دارد اما تنها تفاوت بین آن‌ها استفاده از نخ ابریشم رنگ سفید در هنر خامه دوزی است.[1] تزیین با خامه دوزي و ابریشم دوزي را نيز تطريز گویند[2]خامه دوزی . تقریبا " شبیه سوزن دوزی و عبارتست از پیش سینه ، کلاه ، عرقچین ، جانماز ، جلیقه ، رومیزی ، کوسن ، مواد آن پارچه و نخ و گاهی نیز آئینه های مورد استفاده قرار میگیرد[3] مهم ترین صنایع دستی ایلات و طوایف سیستان عبارت اند از : حصير قالی ، خامه دوزی و سوزن دوزی . حصیربافی در سیستان رایج است .[4]خامه دوزی هنری است نظیر سوزن دوزی منتهی با استفاده از نخ یک رنگ که معمولا " سفید می باشد ، نقشها نیز متفاوت از سوزن دوزی بوده و شکلها بیشتر از خطوط منحنی تشکیل می گردد و فقط در روستاهای سیستان این هنر رواج دارد [5]امروزه خامه دوزی توسط زنان زابلی و روستاهای اطراف آن به مقدار زیاد انجام می شود[6]

خامه دوزی سیستان
خامه دوزی سیستان

تاریخچه

قديمي ترين واژه براي اين هنر همان خمك دوزي است. دليل اين نام گذاري اين است كه در سال هاي دور، ابريشم بدون هيچ گونه پرداختي از قبيل رنگرزي و پخت و پز يا سفيدكاري به صورت خام استفاده مي شد. البته در اصل خامه دوزي همان سوزن دوزي است كه در آن از نخ ابريشم استفاده مي شود. بسياري از كارشناسان معتقد هستند قدمت اين هنر به زمان پيدايش ابريشم در سيستان بر مي گردد و خامه دوزي را به دوره هاي اشكاني و سيستاني (احتمالا ساساني) نسبت مي‌دهند، زيرا در نوشته هاي اسلامي، سيستان مكان توليد بهترين بافت هاي ابريشمي و پشمي توصيف شده است. بر اساس گزارش هاي تاريخي، سيستان با داشتن باغ‌هاي فراوان توت يكي از بزرگترين مراكز توليد ابريشم بود، به همين دليل حدود يك قرن پيش در روستاي چلنگ زابل كارگاه هاي توليد پيله و ابريشم وجود داشت. هنر خامه دوزي از نقش هاي خاص و اصيل بومي شكل مي گرفت كه به وسيله الياف ابريشم به صورت برجسته هندسي روي پارچه كتان و بيشتر براي تزيين دور يقه و آستين لباس هاي مردان عالي رتبه استفاده مي شد.[7] در اسناد و کتب تاریخی از خامه دوزی نام برده شده و که نشان از قدمت کهن این هنر دارد.رو طاقچه بخاری يك شال ترمه پهن است وروى آن يك آئینه ، گذاشته شده . اینطرف و آنطرف آئینه ، کمی پایین ، رودیوار ، دوتا قاب خامه دوزی بدساخت که با پيله ابریشم و مروارید بدلی رو مخمل سیاه دوخته شده آویزان است .[8] حاشیه قبا را با نخ سفید خامه دوزی کرده اند و نقش ها نقش نیلوفر است [9]عرق چین و شب کلاه مخصوصی هم داشتند که روی آنها خامه دوزی شده بود .[10]روزی نبود دخترهای خانواده سیب نقش کرده و دستمال خامه دوزی شده برام نفرستند .[11]کلاه کلاه زیر لونگوته ، از پارچه کتان سفید و خامه دوزی شده است که بیشتر در محل دوخته می شود . نوع دیگر کلاه سمی است که در افغانستان و پاکستان دوخته می شود و در بازار سیستان وجود دارد . [12]این علامتهای ایران در قصرهای شاهی حجاری و در روی جامه بيرقها خامه دوزی شده است و بر روی یك نشان شاهی و نظامی هم که شاه ایران به سربازان و صاحبان مناصب خویش ، که به جرأت و دلیری بر دیگران امتیاز یافته اند ، عطا می کند[13]گاهی خود بر کراواتها یا جلیقه های ساده اش خامه دوزی میکرد و با خامه ، خالهای پراکنده یی بر آنها میدوخت و چون مدتی در روسیه بسر برده بود از مردان زمان خود با سلیقه تر بودوحتی ما نند يك کد بانو در کارهای خانه دخالت میکرد .[14]

کاربرد خامه دوزی

کاربرد

خامه دوزی بیشتر در تزیین لباس به ویژه دور یقه، عرقچین، پیش‌بند، جانماز، دستمال، سفره و سر آستین‌های مردانه و زنانه استفاده می‌شود. گلدوزی کردن روی پارچه با خامه یا همان ابریشم نتابیده در سیستان قدمت زیادی دارد چون سیستان با داشتن باغ های فراوان انگور یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بوده و این امر در منابع تاریخی نیز مشخص شده که این منابع از وجود کارگاه‌های تولید پیله ابریشم در روستای چلنگ زابل در حدود بیش از 100 سال قبل خبر میدهند.[15] پیش سینه ، کلاه ( عرقچین ) جانماز ، جلیقه ، رومیزی و کوسن خامه دوزی می گردد مواد اولیه مصرفی پارچه و نخ و گاهی آینه های ریز می باشد نخ از نوع پنبه ای مرسریزه نظیر نخ .D . M .C و پارچه نیز اغلب برنگ سفید است . [16]تولیدات خامه دوزی سیستان چندین بار نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو را دریافت کردند.[17][18]

نقوش خامه دوزی سیستان

نقوش

به گفته صنعت‌گران هنر خامه دوزی، نقوش ستاره ای، نقوش هندسی، انواع گره ها،خطوط منحنی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، الگوهای مختلف دم ماهی و تخم خربزه ای از نقوش رایج در این هنر است که خامه دوزان به سلیقه خود آن‌ها را روی پارچه می‌دوزند.[19] بیشتر بانوان شهر ادیمی با هنر خامه دوزی آشنایی دارند که از این تعداد به 185 نفر توسط اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان آموزش داده شده و ضمن اعطای گواهینامه مهارت نیز برای 125 نفر مجوز تولیدی صادر شده است.[20]

شهر ملی خامه دوزی

شهر ادیمی در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان شهر ملی خامه دوزی درفهرست شهرهای ملی صنایع دستی ثبت شد.[21] در جلسه شورای عالی ثبت شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی کشور، شهر ادیمی مرکز شهرستان نیمروز استان به عنوان شهر ملی خامه‌دوزی در فهرست شهر های ملی صنایع دستی کشور به ثبت رسید. پرونده شهر ادیمی شهرستان نیمروز واقع در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان شهر خامه دوزی تهیه و برای ثبت ملی به تهران ارسال شده بود که امروز در فهرست شهرهای ملی صنایع دستی کشور به ثبت رسید. ادیمی چهارمین منطقه استان است که در حوزه صنایع دستی در سطح جهانی و ملی قرار می‌گیرد، پیش از این کلپورگان به عنوان روستای جهانی، ایرانشهر شهر ملی سوزن دوزی و تنگه سرحه به عنوان روستای ملی حصیر بافی ثبت شده اند.[22]

جستارهای وابسته

منابع
  1. «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد+تصاویر».
  2. Mīnuvī، Mujtabá (۱۹۶۴). ترجمۀ كليله و دمنه.
  3. افشارسیستانی، ایرج (۱۹۸۴). نگاهى به سىستان و بلوچستان ،: سرزمىن آزادگان سخت کوش.
  4. جلوه هاى جهانگردى عشایر. ۲۰۰۰.
  5. Afshār، Īraj (۱۹۸۷). Muqaddamahʹī bar shinākht-i īlʹhā, chādurʹnishīnān va.
  6. دايرة المعارف زن ايرانى - جلد 1 - صفحه 412. ۲۰۰۳.
  7. «غربت خامه دوزي سيستان».
  8. Chūbak، Ṣādiq (۱۹۵۹). Antarī ki lūṭiyash murdah būd.
  9. Alī Sipānlū، Muḥammad (۱۹۹۳). در جستجوى واقعيت: مجموعۀ ٣١ قصه از ٣١ نويسندۀ معاصر ايران.
  10. زاده‌محمدى، مجتبی (۲۰۰۷). لومپن‌ها در سىاست عصر پهلوى، 1304-1342.
  11. Ibr*ahīm، Y*unisī (۱۹۹۳). Gūristān-i gharībān.
  12. Afshār، Īraj (۱۹۹۱). عشاير و طوايف سيستان و بلوچستان.
  13. مینوی، مجتبی (۱۹۷۳). ‏تاريخ و فرهنگ.
  14. از بهار تا بهار. ۱۹۶۷.
  15. «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد+تصاویر».
  16. Afshār Sīstānī، Īraj (۱۹۸۷). مقدمه اى بر شناخت طواىف سرگلزایى و بارکزاىى.
  17. «نشان‌های ملی و بین‌المللی». www.ichto.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۰.
  18. «سه اثر صنایع دستی سیستان و بلوچستان نشان یونسکو گرفتند». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۰.
  19. «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد+تصاویر».
  20. «ثبت «ادیمی» به عنوان شهر ملی خامه دوزی».
  21. «ادیمی، شهر ملی خامه دوزی».
  22. «شهر ادیمی ثبت ملی شد/ خامه دوزی سیستان میراث جاودانه».
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.