لعل

در بین پژوهشگران ایرانی معاصر و متاخر، بر سر نام دقیق کانی و گوهری که بدان لعل اطلاق می‌شده، اختلاف زیادی بوده‌است. گروهی آن را یاقوت، دسته ای دیگر جزء کانی‌های گروه گارنت[1] و گروهی جزء اسپینل‌ها طبقه‌بندی نموده‌اند. اما ویژگی‌هایی که در کتاب‌های تاریخی برای لعل برشمرده شده، این انگاره را تقویت می‌کند که لعل همان کانی اسپینل است.[2]

در گذشته بعلت عدم آگاهی و شناخت کافی از ترکیب شیمی و ساختار اسپینل، میان یاقوت و اسپینل تفاوتی قائل نمی‌شدند و چون با هم در یک محیط زمین‌شناسی دیده می‌شدند تمایز آشکاری بجز سختی کمتر لعل نداشتند. تعیین سختی واقعی، تست پرتو ایکس باعث تمایز این دو گوهر می‌باشد. اسپینل، یا همان لعل بدخشان با فرمول عمومی MgAl2O4، یک اکسید آلومینیوم و منیزیم است. یاقوت از لحاظ شیمی اکسید آلومینیوم است. لعل یا اسپینل پسر عموی فقیر یاقوت است که از قرن دوم در ایران کشف شده‌است. اسپینل همراه با کانی‌های کلسیت، دولومیت، کرندوم و گارنت دیده می‌شود. اسپینل کانی دگرگونی است. ایالت بدخشان واقع در افغانستان کنونی مهمترین منبع اسپینل‌های صورتی، قرمز برای قرن‌ها بوده‌است.[3]

لَعل (نارسنگ، حجر سیلان) یکی از سنگ‌های قیمتی است. لعل‌ها از دوره برنز به عنوان سنگ قیمتی و ساینده کاربرد داشته‌اند.

لعل واژه‌ای فارسی است و اصل آن لال بوده‌است. آن را در قدیم، لال، بدخشانی، بدخشی و ملخش نیز می‌نامیدند.[4]

در لغتنامهٔ دهخدا به نقل از منابع قدیمی می‌نویسد:[5] سنگی ظریف با سرخی درخشنده و از یاقوت سست‌تر است. رنگارنگ است سرخ و زرد و بیشتر سبز و بنفش و بهترینش سرخ بدخشانی است. در روزگار پیشین لعل نبوده‌است و بدین سبب در کتب ذکرش کمتر آمده‌است و پس از آن در کوه بدخشان پیدا شد. در سر راه آذربایجان نیز معدن است اما لعل آن نارسیده است و تیره رنگ و با کبودی زند، از این‌رو قیمتی ندارد.

صاحب آنندراج می‌گوید: معرّب لال، معدن آن مخفی بود تا در زمان خلافت اوایل عباسیان در ارض ختلان زلزله‌ای عظیم پدید آمده و کوه سکنان (؟) شکافته شده، کان لعل پیدا گشت و لعل را انواع می‌باشد: رمانی و پیازی و تمری و لحمی و عنابی و بقمی و ادریسی و دوشابی و لعل پیکانی و لعل عقربی و لعل قطبی و آن نگینه‌وار پهن باشد و بهترین آن عقربی است و بعد از آن پیازی و سپس تمری و رمانی و پیکانی، لعلی که آن را بر شکل پیکان تراشند و زنان آن را گوشواره سازند و ناب از صفات لعل است. حکیم مؤمن طبیعت آن را در گرمی و سردی معتدل مایل به حرارت می‌داند.

لعل سامری یک لعل ۵۰۰ قیراطی است که بزرگ‌ترین لعل شناخته‌شده دنیاست و بخشی از جواهرات ملی ایران به‌شمار می‌رود. این لعل و لعل کوچک‌تری به وزن ۲۷۰ قیراط (۵۴ گرم) توسط نادرشاه از هند به ایران آورده شد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ لعل موجود است.

• ویکی‌پدیای انگلیسی.