گزنه
گَزَنِه (نام علمی: Urtica)[1] نام سردهای از تیرهٔ گزنه‌ایان است. گیاهی علفی و پایا با ساقه‌ای منشعب است. ساقه آن راست و چهارگوش بوده و برگ‌های آن پوشیده از کرک‌های گزنده‌ای است.
| گزنه | |
|---|---|
 | |
| گزنه، Urtica | |
| آرایه‌شناسی | |
| فرمانرو: | گیاه |
| راسته: | گل‌سرخ‌سانان |
| تیره: | گزنه‌ایان |
| سرده: | گزنه |
پراکنش جغرافیایی
در ایران در ییلاقات اطراف تهران، شمیرانات و در کرج در دامنه‌های البرز، زنجان، کندوان، پل زنگوله، در مناطق شمالی در مازندران و گیلان درهرزویل و جنگل نودی، عمارلو، راه کبوتر چاک به زردچیان، مریوان، رودبار، آستارا، بندرگز و در آذربایجان در دامنه‌های سهند، همچنین در دامنه‌های کوه‌های قافلانکو و بزگوش شهرستان مراغه و میانه، زنقاب، دیلمان و ارسباران، لرستان (در کنار رودخانه کشکان) و استان همدان دامنه‌های کوه الوند و منطقه سرمشهد کازرون و فراشبند و کوه‌های اشکان ممسنی در استان فارس و منطقه ساردوئیه در استان کرمان و کوه‌های تفرش به‌طور خودرو دیده می‌شود و در مشهد در روستای زشک این گیاه را به نام محلی (سوگوزو) می‌شناسند. در منطقه استان گلستان هم نیز مشاهده شده‌است.
خواص دارویی
مداوای مجاری ادرار (پروستات)، درمان دستگاه تنفسی، کاتاره معده، ضد قند خون، افزایش دهنده گلبول‌های قرمز خون. صرف نظر از جنبه‌های خوراکی که به صورت پخته همانند اسفناج خورده می‌شود و سرشار از مواد معدنی و مغذی است این گیاه حاوی ماده‌ای به نام سکرتین است که بهترین عامل جهت تحریک و به کار انداختن غدد ترشحی هاضمه در معده، روده، کبد، لوزالمعده و کیسه صفرا است. خاصیت مهم دیگر آن کمک به ساخته شدن گلبول‌های سرخ و در نتیجه تنفس مناسب سلول‌های بدن است.
گزنه ضد اسهال است، به ویژه در اسهال‌های خطرناک که در هنگام شیوع وبا پیدا می‌شود به کار می‌رود. خونروش‌ها (خون روش بینی، سینه و انواع دیگر) و خلط‌های ناراحت‌کننده (در سرماخوردگی و گرفتگی مجاری تنفسی) را آرام می‌کند. مقوی است و به مادران شیرده جهت زیاد شدن شیر کمک می‌کند و عادت ماهانه زنان را تنظیم می‌نماید یا چنان تأثیری دارد که اگر قاعدگی به‌طور غیرطبیعی قطع شود، مجدداً آن را برقرار می‌کند. خون را تصفیه کرده و ضد کرم است. استعمال خارجی آن در موارد رماتیسم موفقیت‌آمیز بوده‌است. قرقره دهان با فراورده دارویی این گیاه یک ماده ضروری جهت ضدعفونی دهان، رفع ورم و جراحات لثه و مداوای آنژین به‌شمار می‌رود، لوسیون و کمپرس‌های گزنه در مراقبت‌های زیبایی مانند تمیز کردن پوست، از بین بردن آکنه، اگزما و جلوگیری از ریزش موی سر به کار می‌رود.
برطبق مطالعات وسیع و منابع علمی موجود خاصیت ضدالتهابی گیاه گزنه ثابت شده‌است. ترکیبات فنولی و کافئیک اسید موجود در مواد مترشحه برگ گزنه قادر به مهار سنتز اسید آراشیدونیک و متابولیت‌هایش می‌باشد. اسید فنولیک سنتز لکوترین B4 را نیز مهار می‌کند. امروزه خواص ضد آلرژی گیاه گزنه ثابت شده‌است. به گونه‌ای که این گیاه اثر مهاری بر آنزیم‌های لیپواکسیژنازو سیکلواکسیژناز دارد. این دو آنزیم مسئول تبدیل اسید آراشیدونیک به پروستا گلاندینها و لکوترینها می‌باشد. استفاده از این گیاه در رینیت آلرژیک بسیار مؤثر بوده‌است.[2]
بنابر نتایج تحقیقات دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا گزنه به علت دارا بودن ترکیبات آنتی هیستامین و ضدالتهابی داروی طبیعی برای بیماری اگزما است.[3]
از طرف دیگر پژوهش‌های متخصصان میکروبیولوژی نشان می‌دهد که گیاهان وحشی مانند گزنه به دلیل آنکه در شرایط سخت رشد می‌کنند، انرژی بسیار زیادی دارند. ارتعاشات درون سلولی بدن یک انسان سالم ۷۰ مگاهرتز است. این ارتعاشات در سلول‌های یک بافت سرطانی به ۴۰ مگاهرتز کاهش پیدا می‌کند. زمانی که ارتعاشات به زیر ۴۰ مگا هرتز سقوط می‌کند، سلول کم‌کم می‌میرد. سلول‌های گوشت مرغ پخته و همبرگر ارتعاشاتی بین ۳ تا ۵ مگا هرتز دارند، در حالی که سبزیجات تازه و جوانه گندم برگ کاهو ۷۰ مگاهرتز ارتعاشات دارند. گیاهان وحشی مانند گزنه انرژی بسیار زیادی دارند؛ زیرا در شرایط سخت رشد می‌کند.[4]
همچنین گفته می‌شود گزنه دارای خواص دارویی برای خون و بهبود تب یونجه است.[5]
قسمت‌های مورد استفاده
برگ‌ها، سرشاخه‌های گلدار و ریشه گزنه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اخیراً حلقه‌های پپتیدی‌ای از عرق گزنه جداسازی شده‌است که نام اختصاری گزلین دارند (ترکیبی از گزنه+انسولین) این حلقه‌ها که اثر ضد دیابت را به آن‌ها نسبت می‌دهند قادرند با روی هم قرار گرفتن ایجاد منفذ (pore) نموده و گلوکز را به درون سلول انتقال دهند. تحقیق فوق در دانشگاه‌های تهران و تورنتو کانادا صورت پذیرفته‌است. (۱)
استفاده در مراسم چهارشنبه سوری
در گیلان به صورت مخلوط با ترش تره در کنار ماهی سفید به عنوان غذای مخصوص چهارشنبه سوری استفاده می‌شود. در منطقه گسکرات طاهرگوراب در استان گیلان پودر خشک شده آن به‌صورت مخلوط با حلوای سنتی برنجی مصرف می‌شود. دمنوش گزنه در سراسر استان گیلان همواره به عنوان کاهنده چربی و قند خون از سالیان گذشته بسیار مورد مصرف قرار داشته‌است. ساقه و برگ‌های گزنه به دلیل تیغ‌های سوزن مانند بسیار و خاصیت اسیدی که مانند اره عمل می‌کند در صورت برخورد به پوست بدن سبب گزش پوست و واکنش التهابی پوست شامل تورم، اریتم و خارش می‌شود، برخورد زیاد با این گیاه می‌تواند موجب تب شود. به صورت سنتی برای درمان آن از مالیدن گیاه پلم با نام علمی Sium sisarum استفاده می‌شود. در مازندران اغلب این دو گیاه با هم دیده می‌شوند.
مواد خوراکی
آش گزنه
آش گزنه غذایی در آشپزی مازندرانی[6] و کردی است.[7]
جستارهای وابسته
منابع
- مظفریان، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران، ۵۶۸.
- Medicinal Herbs. ۲۰۰۶.
- «مقالات سلامتی http://www.healtharticles.ir». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ مارس ۲۰۲۰. پیوند خارجی در
|title=وجود دارد (کمک) - گزنه گیاهی انرژی زا . [خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://www.irna.ir]
- Shafia, Louisa (2013). The New Persian Kitchen. Berkeley, California: Ten Speed Press. p. 52. ISBN 978-1-60774-358-3.
- «تهیه آش گزنه مازندرانی». باشگاه خبرنگاران جوان. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۸.
- «آشنایی با غذاهای محلی کردستان». باشگاه خبرنگاران جوان. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۸.
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ گزنه موجود است. |
- مظفریان، ولی‌الله (۱۳۷۵). فرهنگ نام‌های گیاهان ایران: لاتینی، انگلیسی، فارسی. تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۴۰-۴.
