شامات (ربع)

واژه شامات، واژه‌ای عربی است که جمع شامَة است.[1] شامه؛ خال بدن، اثر و نشان سیاه بر روی زمین؛ لکه‌های ماه و چون اینها را گویند[2] دهخدا، همچنین به نقل از منتهی الارب و ناظم‌الاطباء، شامات را جمع «شامه» و به معنی «خال‌های زیبایی» آورده و به نقل از «انساب» سمعانی، شاماتی را منسوب به شامات، یکی از ارباع (ربع‌های) نیشابور، ضبط کرده است.[3] یاقوت حموی در وجه تسمیه ربع شامات نوشته است هنگامی که عبدالله بن عامر کریز از این ناحیه می‌گذشت چون منطقه (احتمالاً بخشی از آن) را بایر و بدون‌کشت دید گفت: «ما هذه الشامات؟» (این خال‌های زیبایی چیست؟). از آن پس، این منطقه، شامات نامیده شد.[4]

شامات، نام یکی از رَبع (بخش)های چهارگانه نیشابور قدیم است.[5] که از چهار سو، شهر نیشابور را در میان گرفته بودند و آن‌ها عبارتند از: شامات، ریوند، مازل، بشتفروش.[6] ربع‌ها نیشابور، از مرکز شهر (مسجد جامع)، در جهت صحرا و کوه، به چهار طرف، تا انتهای حدود و مرزهای ولایت (شهرستان) کشیده می‌شد. آنچه پیوسته به شهر بود «محله» و آنچه در صحرا و کوه بود «ربع» نامیده می‌شد.[7]

طول ربع شامات، از مسجد جامع بود تا حدود بُشت (= پُشت، بُست، ترشیز، کاشمر کنونی) و عرض آن، از مرز ولایت بیهق تا ولایت رخ کشیده می‌شد. طول این ناحیه، شانزده فرسنگ و عرض، آن چارده فرسنگ بود و بیش از سیصد روستا را در خود، جای داده بود. و راه نیشابور به فارس و کرمان، از سمت قهستان، از این ربع می‌گذشت.[8]

محمد مقدسی، شامات را بخشی پهناور با روستاهای نیکو و پُر از کشتزار توصیف نموده و یادآور شده است که آن را تک آب نیز می‌نامند؛ زیرا پایین‌ترین روستاها است و آب‌ها به سویش روان هستند، پایان کاریزها بدان سوی است و به این خاطر، در همه قصبه (شهرستان) مشهور است.[9] همچنین در تاریخ الحاکم، از چند وادی (کاریز) نام برده شده که یکی از آنها «وادی شامات» است.[5] به گفته مقدسی؛ این ربع، شهرکی ندارد، میوه بسیار نیز ندارد و همه کشتزار است.[9]

یاقوت حموی در معجم‌البلدان نوشته است که گروهی از عالمان، محدثان و ادیبان از ربع شامات برخواسته‌اند و شرح حال محدثی به نام جعفر بن محمد بن عبدالرحمن شاماتی نیشابوری (متوفی 392هجری) را یادکرده است.[4] در تاریخ نیشابور الحاکم نیز نام سه تن آمده است که منسوب به شامات می‌باشند: عمرو بن بشر (ابوحفص شاماتی نیشابوری)، محمد بن حامد بن محمود القطان (ابوالعباس شاماتی نیشابوری) و محمد بن عبدالله بن بالویه (ابوجعفر شاماتی نیشابوری).[10] شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، زاده کدکن از توابع ربع شامات،[11] سرشناس‌ترین مشاهیر این ربع است.

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تالیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، 1375.
• «فرهنگ معاصر عربی-فارسی»، عبدالنبی قیّم، تهران: فرهنگ معاصر، 1382.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، قاهره: مطبعه السعادة، 1906م.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، 1375.