سفر علی بن موسی الرضا به مرو
سفر علی بن موسی الرضا به مرو که در پی اجبار مأمون و انتصاب علی بن موسی به ولایتعهدی خویش صورت گرفته است؛ از جمله وقایع مهم سال زندگانی علی بن موسی الرضا است.
پیش زمینه
پس از جنگ امین و مأمون بر سر جانشینی خلیفه و کشته شدن امین؛ مأمون به حکومت رسید. مأمون به جهت استقرار حکومتش و پایبندی به سنت خلفا در تعیین جانشین، اقدام به تعیین ولیعهد نمود. اما در این کار لازم بود که در گزینش ولیعهد، منتهای دقت را به کار بَرد و این اقدام را با شرایط دقیق دورانی که با برادرش اختلاف داشت و نیز زمان پس از آن، هماهنگ سازد. برای او آسان نبود که از خانواده و فرزندان پدرش یا دیگران، هرکس را بخواهد به این مقام برگزیند؛ بلکه ناگزیر بود هر گامی که در این راه برمی‌دارد، جنبه‌های گوناگون آن را دقیقاً محاسبه کند.[1] وی با دلایل مختلفی به این نتیجه رسید که علی بن موسی را ولیعهد خود سازد؛ از جمله این دلایل، نرم کردن علویان بود. علویان به جهت بدعهدی‌های عباسیان در واگذاری حکومت به خاندان علی بن ابی طالب و سخت‌گیری بر علویان؛ از حکومت عباسیان بسیار خشمگین بوده و دست به قیام‌های متعدد می‌زدند؛ در همین قیام‌ها، شهرهای بصره، اهواز، یمن، فارس، مدائن و حتی مکه به دست علویان فتح شد.[2] مأمون و مشاورانش برای آرام کردن علویان در خراسان و سایر بلاد اسلامی، به فکر نصب یکی از علویان به منصب ولایتعهدی افتادند. در آن دوران، علی بن موسی رهبر و امام علویان محسوب می‌شد. از دیگر اهداف مأمون، قداست بخشیدن به حکومتش بود؛ چرا که امامان شیعه در دید عامه مردم، حتی غیر شیعیان، قداست خاص خود را داشته و با پذیرش ولایتعهدی هر حکومتی توسط یکی از امامان شیعه، قداست و حس تبعیت از آن حکومت را ایجاد می‌کرد.[3] به عقیده مأمون، پذیرش ولایتعهدی حکومتش توسط علی بن موسی، بهترین دلیل برای مشروعیت این حکومت می‌بود.[4] برخی به نذر مأمون مبنی بر اینکه «اگر بر برادرم امین پیروز شوم، خلافت را به برترین مردم از خاندان ابی‌طالب بسپارم» اشاره داشته و آن را دلیل ولایتعهدی علی بن موسی الرضا می‌دانند. اما این احتمال با فاصله زمانی دو ساله بین «پیروزی مأمون بر امین» و «ولایتعهدی علی بن موسی»، بعید به‌نظر می‌رسد.[5]
احضار به مرو
مسعودی چگونگی دعوت از علی بن موسی الرضا را اینگونه شرح می‌دهد: «به سال دویست، مأمون، رجاء بن ضحاک و یاسر خادم را پیش علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی فرستاد که او را بیاورند و او را محترمانه پیش مأمون بردند.»[6] رجاء بن أبی الضحاک فرستادهٔ مأمون می‌گوید: «مأمون مرا مأمور کرد به مدینه بروم و علی بن موسی الرضا را حرکت دهم و دستور داد روز و شب مراقب او باشم و محافظت او را به دیگری وا نگذارم… از مدینه تا مرو به هیچ شهری در نیامدیم جز آنکه مردم آن شهر به خدمتش شتافتند، و از مسائل دینی استفتاء و پرسش می‌کردند، و آن حضرت پاسخ کافی می‌داد، و برای آنان به استناد از پدران گرامیش تا پیامبر، بسیار حدیث می‌فرمود.»[7][8] در طولِ این مسیر که از ۱۵ مُحَرَّم آغاز و تا ۲۹ جِمادیُ‌الثّانی به‌طول انجامید، اتفاقاتِ خاص یا مهمی رخ داده‌است.[9]
در مسیر سفر
در مسیر حرکت علی بن موسی الرضا از مدینه تا مرو، اختلافاتی وجود دارد؛ برخی مسیر حرکت وی را «مدینه، بصره، ارجان، فارس، اصفهان، نیشابور، ده سرخ، سناباد، سرخس و مرو» می‌دانند[7][10] و برخی چون اعتمادالسلطنه، مسیر حرکتی از «مدینه، بصره، اهواز، فارس، اصفهان، قم، ری، سمنان، دامغان، نیشابور، طوس، سرخس و مرو» ترسیم نموده‌اند. در مقابل مشهورترین قول در مسیر حرکت علی بن موسی «مدینه، مکه، قادسیه، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر فارس، طبس، نیشابور و مرو» گزارش شده‌است.[7][11][12] در کتاب اطلس شیعه، مسیر حرکت علی بن موسی به مرو، «مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو.» بیان شده‌است.[13] برخی منابع مدعی هستند، وقتی علی بن موسی به سرخس رسید، به دستور مأمون و به جرم ادعای الوهیت، تحت نظر قرار گرفته و به نوعی زندانی شد. برخی معتقدند این حبس، بعد از ولایتعهدی و در سال ۲۰۲ هجری در حالی که علی بن موسی در مسیر بازگشت به طوس بوده رخ داده‌است.[14]
قدمگاه‌ها
دهخدا، قدمگاه را به مکانی که پای پیامبر، امام یا قدیس دیگری به آن‌جا رسیده باشد یا گمان رود که اثر پایی که در سنگ و مانند آن دیده می‌شود جای پای پیامبر یا امامی است معنا کرده‌است.[15] در بین مسیر مدینه تا مرو، خصوصاً در مناطق ایران، قدمگاه‌هایی را به علی بن موسی نسبت می‌دهند که عموماً مورد احترام اهالی منطقه و علاقه‌مندان علی بن موسی بوده و هست. از جمله مشهورترین این موارد، قدمگاهی در ۲۶ کیلومتری شهر نیشابور است.[16] از دیگر قدمگاه‌ها می‌توان به «قدمگاه فراشاه» یا ده شیر در روستای فَراشاه استان یزد (مسیر یزد - ابرکوه) واقع در هشت کیلومتری تفت،[17] «قدمگاه امام رضا» در بهبهان، «قدمگاه ابرقو» در ابرکوه و «قدمگاه خرانق» در مشهدک (محلی در ۶۰ کیلومتری شهر یزد) اشاره کرد.[18] جعفریان در ذکر قدمگاه‌های علی بن موسی در ایران، به موارد دیگری نیز اشاره می‌کند؛ از جمله: «مسجد امام رضا» در اهواز، «مسجد امام رضا» در روبروی پل شوشتر، «قدمگاه علی بن موسی» در کنار رودخانه شطیط شوشتر، دو قدمگاه به نام «شاخراسون» در دزفول و شوشتر، قدمگاه «امام ضامن» در شوشتر، «قدمگاه امام رضا» در جنوب آبادی کهنک شوشتر، مسجد فرط یا پتک معروف به «صومعه امام رضا» در یزد، «مسجد قدمگاه» در محله مالمیر یزد، «موم رضا» در روستای بافران نائین، «مسجد قدیمان» در نائین، «حمام رضا» در نیشابور و «منزل پسندیده» در نیشابور.[19]
ماجرای شکارچی و آهو
داستان مشهوری دربارهٔ ضمانت آهو توسط علی بن موسی نزد عامه مردم مشهور است؛ داستان چنین است که روزی صیادی در بیابان آهویی را دنبال می‌کند. از روی اتفاق آهو به علی بن موسی که در آن حوالی -به نقلی صحرای سمنان- حضور داشته، پناه می‌برد؛ علی بن موسی حاضر می‌شود مبلغی را به آن شکارچی بپردازد تا او آهو را آزاد سازد، ولی صیاد نمی‌پذیرد. در این هنگام آهو به زبان می‌آید و به علی بن موسی می‌گوید من دو بچه شیرخوار دارم که گرسنه‌اند و چشم به‌راه‌اند؛ شما ضمانت مرا بکنید تا به لانه خود بروم و آنها را شیر دهم و برگردم. علی بن موسی هم ضمانت آهو را می‌کند و آهو می‌رود و بعد از مدتی بازمی‌گردد، شکارچی که این وفای به عهد آهو را دیده، منقلب می‌شود و آهو را آزاد می‌سازد.[20] بین شهرهای سمنان و دامغان در استان سمنان، منطقه‌ای به نام آهوان مشهور است که به گفته برخی، محل اتفاق افتادن این رویداد، همان ناحیه می‌باشد.[21]
البته این داستان یکی دو قرن قبل از ولادت رضا، برای محمد بکار رفته بود.
در اعلام الوری طبرسی از ضمانت کردن پیامبر برای آهو آمده‌است:
روزی حضرت رسول از محلی عبور می‌فرمود، در این هنگام آهویی که در دامی گیر کرده بود به آن جناب شکایت برد، آهو گفت: یا رسول اللَّه من کودکی دارم که احتیاج به شیر من دارد، من اکنون در این دام گرفتارم و کودکم گرسنه مانده‌است، اینک مرا از این دام برهان تا کودک خود را شیر دهم. حضرت فرمود: من چگونه تو را آزاد کنم و حال اینکه صاحب دام اکنون در اینجا نیست، آهو گفت: شما مرا رها کنید من پس از اینکه کودکم را شیر دادم مراجعت خواهم کرد، پیغمبر به این شرط او را از دام صیاد رهانید، و در آن جا توقف فرمود تا آهو مراجعت کرد، در این هنگام صاحب دام نیز از راه رسید، حضرت از آهو شفاعت نمود، صیاد نیز او را رها کرد، پس از این مردم این محل را مسجدی ساختند. طبرسی، زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام (ترجمه اعلام الوری)، ص۳۷.
درخت بادام
شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا آورده‌است، وقتی علی بن موسی در نیشابور و در محلهٔ غربی (ناحیه‌ای معروف به لاشاباد) به منزل یکی از دوستدارانش وارد شد، در گوشه‌ای از خانه با دست خود بادامی را کاشت و از برکت دست وی، در ظرف یکسال درختچه‌ای شد و بار داد و مردم از بادام‌های این درخت برای شفای بیماران خود استفاده می‌نموده و شفا می‌یافتند.[22]
حدیث سلسلة الذهب
شیعیان احادیث زیادی را منتسب به وی می‌دانند که یکی از مشهورترین آنها حدیثی قدسی به نام سلسلة الذهب است. این حدیث هنگام وداع علی بن موسی با مردم شهر نیشابور انشاء شده و به نقل مجلسی در بحارالانوار، چهار هزار قلمدان آماده نوشتن کلمات علی بن موسی بوده‌اند.[22] متن روایت به شرح ذیل است:
«حَدَّثَنِی أَبِی الْعَبْدُ الصَّالِحُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الْبَاقِرُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ باقر علوم الأنبیاء قَالَ حَدَّثَنِی أَبِیَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ سَیِّدُ الْعَابِدِین قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ الْحُسَیْنُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام، قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله و سلم یَقُولُ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ یَقُولُ قال الله جل جلاله: إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا، فَاعْبُدُونِی مَنْ جَاءَ مِنْکُمْ بِشَهَادَهِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِالْإِخْلَاصِ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ فی حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی» ثُمَّ قال: «بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُروطِها» «پدرم موسی کاظم از پدرش جعفر صادق از پدرش محمد باقر از پدرش علی زین العابدین از پدرش حسین شهید کربلا از پدرش علی بن ابی طالب روایت کرده‌است که گفت: عزیز و نور چشمانم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل حدیث کرد مرا و گفت شنیدم پروردگار سبحانه و تعالی می‌فرماید: کلمهٔ لا اله الا الله دژ استوار من است، پس هر کس وارد آن شود، از عذابم محفوظ است.»[22]
امام چند قدمی حرکت کرد و سپس برگشت و اضافه کرد:
«به شرطی و شروطی! و من از شروطش هستم.»[22]
چشمه ده سرخ
شیخ صدوق نقل کرده‌است که پس از آنکه کاروان علی بن موسی از نیشابور خارج شد، در محلی به نام ده سرخ برای اقامه نماز ظهر اتراق کردند؛ علی بن موسی، برای وضو ساختن طلب آب نمود، اما آبی وجود نداشت؛ در این هنگام علی بن موسی با دستان خود زمین را کنده و چشمه‌ای ظاهر شد.[23] بنا به گزارشاتی، این چشمه بعد از سالیان سال، همچنان باز و در حال جوشش است و بر روی آن مکانی جهت بازدید عمومی و علاقه‌مندان ساخته شده‌است.[24]
پانویس
- فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا، ۱۰۷.
- شاکریان، ولایتعهدی امام رضا (ع)، علل و پیامدها، ۶.
- جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۴۳۵.
- مرتضوی، ولایت عهدی امام رضا علیه السلام، ۳۹.
- اکبری، فصل‌نامه پژوهشی تاریخ، ۱۱۹.
- شاکریان، ولایتعهدی امام رضا (ع)، علل و پیامدها، ۸.
- ناجی، دانشنامه جهان اسلام. ذیل عنوان امام رضا
- خرازی، زندگانی چهارده معصوم، ۴۱۴.
- سعیدزاده، «آفتاب مرو»، پیام زن.
- عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ۱۱۱.
- عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ۶.
- رک: ولایتی، خراسان در آستانه سفر امام رضا ع، ۱۱۸.
- جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۴۶۰.
- مجله فرهنگ کوثر، همگام با امام از نیشابور تا مرو.
- دهخدا، ذیل کلمه قدمگاه
- عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ۱۳۳.
- خبرگزاری رضوی، قدمگاه فراشاه.
- علی جلیلی، جغرافیای سفر امام رضا.
- جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۴۶۴–۴۶۹.
- میرآقایی، ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی، ۱۱.
- میرآقایی، ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی، ۱۲.
- خرازی، زندگانی چهارده معصوم، ۴۱۵.
- خرازی، زندگانی چهارده معصوم، ۴۱۶.
- ملیحه زرین‌پور، زمزم رضوی، صدای لبیک زمین.
منابع
کتاب‌ها
- اکبری، امیر (۱۳۸۶). فصل‌نامه پژوهشی تاریخ: برامکه و عوامل نزاع دیوان‌سالاری ایران و اعراب در عهد هارون عباسی. دانشگاه آزاد اسلامی، سال دوم، شماره هفتم
- جعفریان، رسول (۱۳۸۱). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام. یازدهم. قم: انصاریان.
- خرازی، محسن (۱۳۸۷). زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام: قسمت مربوط به حضرت امام رضا (علیه السلام). قم: مسجد مقدس جمکران.
- شاکریان، حامد (۱۳۹۴). «شانزدهم». ولایتعهدی امام رضا (ع) علل و پیامدها. ۳. بجنورد.
- عرفان‌منش، جلیل (۱۳۷۶). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- مرتضوی، محمد (۱۳۸۵). ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام). سوم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۶۴-۹۷۱-۰۰۱-۹.
- میرآقایی، سید هادی (۱۳۹۱). مجله فرهنگ مردم: ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی. به کوشش سید احمد وکیلیان. تهران.
- ناجی، محمدرضا (۱۳۹۳). دانشنامه جهان اسلام. قم: دائرةالمعارف بزرگ اسلام.
سایت‌ها
- مجله فرهنگ کوثر (۱۳۸۵). «همگام با امام از نیشابور تا مرو». حوزه نت.
- خبرگزاری رضوی (۱۳۹۷). «قدمگاه فراشاه؛ سومین توقفگاه امام رضا (ع) در استان یزد در سفرشان از مدینه تا مرو». رضوی نیوز.
- علی جلیلی (۱۳۹۴). «جغرافیای سفر امام رضا (ع) از مدینه به مرو». ایسنا.
- ملیحه زرین‌پور (۱۳۹۲). «زمزم رضوی صدای لبیک زمین به امام رضا (ع)». مهر.