غار اسپهبد خورشید

در سال ۷۶۱ میلادی، اسپهبد خورشید، نوهٔ اسپهبد فرخان بزرگ از خاندان گاوبارگان، بر منطقه طبرستان و دیلمان حکومت می‌کرد. همزمان، مهدی پسر منصور عباسی حاکم ری شد و تصمیم گرفت پس از سال‌ها مازندران را به تسخیر اعراب درآورد. مهدی با نیرنگ از در دوستی با اسپهبد خورشید درآمد و ضمن ارسال هدایایی، از او خواست تا اجازه دهد قسمتی از لشکریانش از تنگه رود طالار گذشته و از راه دریا به خراسان بروند. اسپهبد خورشید فریب این نیرنگ را خورد و اجازه عبور را صادر نمود. مهدی، دو سپاه را از گرگان و شاه‌کوه روانه نمود و آمل را تصرف نمود. اسپهبد خورشید که غافلگیر شده بود، همسر، دختران و ثروتش را در این غار گذاشت و برای تهیه سپاه به دیلمستان رفت.[6]

سپاه اعراب به مدت سه ماه در پایین غار بودند و به فکر چاره برای نفوذ به این غار بودند. سرانجام با مسموم کردن سرچشمه‌های آب غار موفق شدند «بانو نی‌کلا» همسر اسپهبد خورشید را به همراه دخترانش به قتل برسانند. اسپهبد خورشید در بازگشت با پنجاه هزار سپاهی، هنگامی که شایعه اسارت همسر و فرزندانش را شنید، خودکشی کرد.[6]

این غار به عنوان دژی طبیعی، همواره مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بوده‌است. پس از ورود اسلام اهالی سه شاهزاده نشین در شورش طبرستان متحد شدند، و این غار مامن ونداد هرمز، رهبر شورشیان، بود.[5]

دربارهٔ وجه تسمیه «طاق عایشه گرگیلی دژ» چنین نقل شده‌است که در دوره اسلامی زنی به نام عایشه در این دژ متحصن شده بود و جمعی از دزدان و راهزنان را به دور خود جمع کرده بود و کرکیل (غارت) می‌کردند از این جهت آن را عایشه کرکیل دژ گفته‌اند. همچنین در نزدیکی این غار بقایای قلعه‌ای قرار دارد که به قلعه باجیگران معروف است.[7]

باستان شناسی

نقشه‌برداری، تهیه پلان، بررسی ساختار مجهول و فرم و اسلوب منحصربفرد غار-دژ اسپهبد خورشید ، در قالب پروژه بررسی و مستندسازی انجام شد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ، سامان توفیق دکترای باستانشناسی و سرپرست پروژه  بررسی و مستندسازی غار- دژ اسپهبَد خورشید سوادکوه مازندران  با اعلام این خبر گفت :با بررسی‌ها و اندازه گیری‌های انجام شده، تاق این اثر با میلیون‌ها سال دیرینگی که ناشی از پدیده کارست (خوردگی توده سنگ‌های کربناته) است، عنوان «بزرگترین تاق طبیعی و تاریخی دنیا» را بخود اختصاص خواهد داد . وی با بیان اینکه  غار- دژ اسپهبَد خورشید به تنهایی قابلیت ثبت در فهرست رکوردهای گینس را داراست بیان کرد: مجموعه غار- دژ اسپهبَد خورشید در صورت نگاه و برنامه‌ریزی ملی، علمی و شایسته می‌تواند از مهمترین جاذبه‌های گردشگری ایران شود.

سرپرست هیأت بررسی و مستندسازی باستان شناسی غار- دژ اسپهبَد خورشید مازندران تأکید کرد: به منظور نجات بخشی و پایان دادن به شرایط بد اثر، بخش نخست پروژه «غار- دژ اسپهبَد خورشید»، زیر نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور در اواخر سال ۹۴ آغاز شد . وی گفت : این پروژه با نام بررسی و مستندسازی باستان‌شناسی غار- دژ اسپهبد خورشید مازندران در سه فاز، مطالعات تاریخی و پژوهش‌های جغرافیایی، شناسایی و بررسی پیمایشی به منظور تهیه شناسنامه و گردآوری یافته‌های سطحی و مستندسازی از دهانه تاق و ساختارهای معماری آن و نقشه برداری دژ انجام گرفت .

توفیق، دستاورد این پروژه را شناسایی و مستندسازی تعداد زیادی محوطه باستانی از دوران مفرغ، آهن و تاریخی تا سده‌های میانه اسلامی اعم از محوطه‌های روباز، گورستان، پناهگاه صخره‌ای، قلاع، برج و آتشگاه و راه‌های باستانی اعلام کرد .

این باستان‌شناس، افزود: از مهمترین دستاورهای علمی این پروژه مستند سازی و نقشه‌برداری و تهیه پلان از معماری چند هزارساله غار-دژ و شناسایی، بررسی ساختار مجهول و فرم و اسلوب منحصربفرد این پدیده معماری ایران زمین بود که با توجه به شرایط دشوار و ساختار غیرقابل دسترس اثر، تا به امروز ممکن نشده بود و در نوع خود اقدامی بزرگ و در خور توجه است.

پیوند به بیرون

• کروکی داخل غار اسپهبد خورشید
• لینک عکس هوایی غار اسپهبد خورشید بایگانی‌شده در ۲۶ آوریل ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine
• پایگاه پژوهشی غار-دژ اسپهبدان
• http://www.richt.ir/Portal/Home/غار-دژ اسپهبد خورشید/