همزه

احمد بهمنیار در خطابه ورودی خود به فرهنگستان در بهمن ماه ۱۳۲۱ در مورد مسایل مختلف املای فارسی موضوعات متنوعی را طرح کرده‌است. این خطابه در دو بخش در نامهٔ فرهنگستان آمده‌است بخش اول در نامهٔ فرهنگستان، سال اول، شمارهٔ چهارم، آبان ۱۳۲۲ و بخش دوم نامهٔ فرهنگستان، سال دوم، شمارهٔ اول، خرداد ۱۳۲۳.[16] در لغت‌نامه دهخدا[17] متن کامل و در درست‌نویسی‌یِ خطِ فارسی[18] بخش‌هایی از آن نقل شده‌است. به دلیل ارزش تاریخی و اهمیتی که این مقاله در نشان دادن مسایل املایی خط فارسی دارد بخش‌هایی از آن که مرتبط با بحث همزه است در این‌جا نقل می‌شود. این بخش‌ها به‌طور مستقیم از مجلهٔ فرهنگستان شمارهٔ ۴ که در گنجینهٔ نشریات ادواری چاپ مجدد شده‌است نقل می‌شود. تمام برحسته‌سازی‌ها و ایرانیک کردن‌ها و شیوهٔ نگارش مربوط به متن اصلی است:

«رسم علامت همزه(ء) در دو قسم از کلمات فارسی رواج و شیوعی عظیم یافته و بقسمی معمول و مصطلح شده‌است که بعضی رسم آن را از قواعد مسلم خط و زبان فارسی پنداشته و برای آن حدود و شروطی هم وضع کرده‌اند، یکی در کلمات منتهی بهاءِ ملین از قبیل خانه و نامه و خواجه و بنده در ترکیباتی از قبیل خانهٔ تو و نامهٔ من و خواجهٔ ببندهٔ گفت، و دیگر در کلمات منتهی بحرف مد از قبیل دانا و بینا و نیکو و آهو در ترکیباتی از قبیل دانائی آهوئی دید - اگر بینائی نیکوئی کن، و برخی از نویسندگان «پاییز و آیین و بیناییم وداناییم» و نظایر آن را بر کلمات مذکور قیاس کرده‌اند و «پائیز و آئین و بینائیم و دانائیم» می‌نویسند.

رسم این همزه که در اصل همزه نبوده و به تصرف کاتبان بی اطلاع یا بی‌فکر به صورت همزه درآمده است تلفظ به همزه در وسط کلمات را هم رایج و معمول و خوانندگان را بدان معتاد ومأنوس ساخته و امروز اشخاصی را می‌بینیم که در خواندن کلمات یاد شده لهجهٔ شیرین فطری و مادری را فراموش و حرفی را که باید به صدای یاء تلفظ شود به صدای همزه که به گفتهٔ نظام اعرج بآواز تهوع‌کننده شبیه است تلفظ می‌کنند، و امر بر بعضی چنان مشابه شده‌است که این تلفظ تحمیل شده را تلفظ فطری و عادی پنداشته و در اثبات همزه بودن و به صدای همزه ادا شدنش پافشاری و اصرار غریبی به خرج می‌دهند، در صورتی که اگر به محاورات عامهٔ مردم به دقت گوش دهند به خوبی ملتفت می‌شوند که عامهٔ فارسی زبانان این‌ها را به آواز یاء تلفظ می‌کنند و خانهٔ من و خانه‌ای خریدم می‌گویند و حتی خود این اشخاص هم در گفتگوی روزانه که اغلب به‌طور فطری و طبیعی است خانهٔ تو و نامه‌ای نوشتم می‌گویند، عجب این که بعضی ازنویسندگان هم که خواستند رسم این همزه را موقوف و متروک دارند و به خیال خود یکی از نقایص املای فارسی را رفع کنند به جای آن رسم الف و یا را معمول داشتند و خانه‌ای ونامه‌ای و امثال آن نوشتند و به اختیار این رسم‌الخط لزوم تلفظ همزه را مسجل کردند، زیرا الف خانه‌ای و نامه‌ای و امثال آن را هیچ‌کس جز بصدای همزه تلفظ نخواهد کرد.»[19] «قاعده (۱)- در زبان فارسی اسم مضاف یا موصوف را که پیش از مضافٌ‌الیه یا صفت واقع شده باشد در صورتی که صحیح یعنی منتهی به حرف آوازپذیر باشد حرف آخرش را کسره می‌دهند مانند «در خانه، در بزرگ، شاگرد دبستان، شاگرد زیرک، پادشاه ایران، پادشاه دادگر» و در صورتی که معتل یعنی منتهی به حرف آواز باشد چون حرف آواز را به آواز دیگر (کسره در اینجا) نمی‌توان تلفظ کرد قاعدهٔ ذیل را معمول می‌دارند:

اگر حرف آواز الف یا واو ممدود یا هاء ملیّن باشد یائی به آن ملحق و آن یاءِ را به عوض آخر کلمه مکسور می‌کنند مانند: خدای جهان، دریای بزرگ، آهوی ختن، ابروی باریک، خانهٔ من، پروانهٔ زیبا، و در شعر گاهی کسرهٔ یاء بعد از هاء ملین به‌طور صریح تلفظ نمی‌شود لیکن یاء را باید رسم کرد مانند: عقدهٔ سخت است بر کیسهٔ تهی. یائی که در این حال بآخر این کلمات ملحق می‌شود در رسم‌الخط صحیح قدیم کوچک و بی نقطه نوشته می‌شد تا معلوم شود که از اصل کلمه نیست و بضرورت بآخر کلمه ملحق شده‌است، لیکن به سبب مشابهتی که بهمزه داشت رفته رفته به تصرف کاتبان و ناسخان بی‌اطلاع به صورت همزه درآمد، و همزه‌ای که در برخی از رسم‌الخطها در ترکیبات: خداءجهان، دریاء بزرگ، گرماء تابستان، لشکرهاء گران و نظائر آن مشاهده می‌کنیم، و همچنین همزه‌ای که در بالای هاء ملین در حال اضافه و وصف رسم می‌کنند (خانهٔ من، پروانهٔ زیبا) از اینجا پیدا شده‌است. رسم همزه در کلمات منتهی به الف و واو ممدود در این زمان متروک و موقوف است و به جایش همان یاء را که مطابق با تلفظ است می‌نویسند، لیکن رسم همزه دربالای هاء رایج و معمول مانده و بنا بد آنچه گفته شد باید موقوف و متروک گردد و بجای آن هم یاء بنویسند (خانهٔ من، خواجهٔ بزرگ) تا هم قاعده مطرد و هم مکتوب مطابق ملفوظ باشد، و این رسم‌الخط که پیشنهاد می‌شود وقتی معمول بوده و رسم تازه و مخترعی نیست؛ و اما اگر حرف آواز یاء ممدود یا واو ملین یا یاء ملین باشد همان یاء و واو را کسره می‌دهند بدین معنی که آن دو را بدل به حرف آوازپذیر و به کسره تلفظ می‌کنند مانند: ماهی شور، خسرو ایران، می‌تلخ و اینکه برخی خسروی ایران و جلوی اسب می‌نویسند غلط است.[20]

فرهنگستان زبان و ادب فارسی در دورهٔ جدید پس از آن که تلاش‌های مختلفی در جامعهٔ ادبی فارسی‌زبان‌ها برای سروسامان دادن به اوضاع آشفته شیوهٔ نگارش خط فارسی صورت گرفت در اولین شماره‌یِ فصل نامه‌یِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی که با نام «نامه‌یِ فرهنگستان» در مهرماه ۱۳۷۴، به سردبیریِ احمد سمیعی گیلانی منتشر شد. از شیوه‌ای استفاده کرد که توسط شورای بازنگری در شیوهٔ نگارش و خط فارسی قبلاً پیشنهاد شده بود در گزارش مجلهٔ آدینه از انتشار این فصل نامه آمده‌است: «در این شماره مقالات ارزنده‌ای در بابِ زبان و ادبِ پارسی به چاپ رسیده‌است اما شاید مهم‌ترین ویژگی این نشریه، رسم‌الخط آن باشد که برمبنایِ پیش‌نهادهایِ «کمیسیونِ شیوه‌یِ املایی‌یِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی» شکل گرفته‌است و با این توضیح که «شیوه‌یِ املایی‌یِ این شماره‌یِ فصل‌نامه مصوبِ فرهنگستان زبان و ادبِ فارسی تلقی نشود»... خوش‌بختانه مصوبات «کمیسیونِ شیوه‌یِ املاییِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی» - که در رسم‌الخطِ نامه‌یِ فرهنگستان به کار رفته شده‌است – از جمله بی‌فاصله‌نویسی و لزومِ نوشتنِ کسره‌یِ اضافه، همان است که در مقاله‌یِ فراخوان به فارسی نویسان نوشته‌یِ ایرج کابلی (آدینه‌یِ ۷۲ مرداد ۱۳۷۱) و مصوباتِ شورایِ بازنگری آمده‌است.»[21] در عنوان «فصل‌نامهٔ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی» و در جمله‌ای که در صفحهٔ داخلی جلد نوشته شده‌است: «شیوه‌یِ املایی‌یِ این شماره‌یِ فصل‌نامه مصوبِ فرهنگستان زبان و ادبِ فارسی تلقی نشود»[22] همزهٔ بالای «شیوهٔ املایی» حذف و به جای آن از «ی» به همراه «کسره» ای در زیر آن بهره گرفته شده‌است. در این شماره و چهار شماره بعدی این شیوهٔ نگارش حفظ شد اما بعدها این شیوه کنار گذاشته شد و به شیوهٔ قدیمی رجعت پیدا کرد هر چند بسیار از موارد به اختیارت نویسنده واگذار شده‌است.

برای نمونه در دستور خطّ فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌خوانیم: «برای کلمات مختوم به‌های غیرملفوظ، در حالت مضاف، از علامت «ء»۱ استفاده می‌شود: خانهٔ من، نامهٔ او» «۱. این علامت کوتاه‌شدهٔ «ی» است.»[23] در این شیوه‌نامه توضیح داده نشده است چرا وقتی این علامت باید «ی» تلفظ شود و برای آن نشانهٔ آوایی وجود دارد باید از نشانهٔ آوایی دیگری که مربوط به «همزه» است استفاده کرد. این موضوع با چند اصل از اصول هفت‌گانه فرهنگستان مغایر است از جمله با اصل «۳. تطابق مکتوب و ملفوظ کوشش می‌شود که مکتوب، تا آنجا که خصوصیات خطّ فارسی راه دهد، با ملفوظ مطابقت داشته‌باشد.»[24] در ضمن در صفحهٔ ۱۴ نوشته شده‌است: «ز) علاوه بر حروف، در خطّ فارسی نشانه‌های دیگری به شرح زیر وجود دارد:... ۵. یای کوتاه (ء)، مانند نامهٔ من؛»[25] به عبارت دیگر با اشاره نکردن به این موضوع که این علامت همان علامت همزه است صورت مسئله را پاک می‌کنند تا مسئله‌ای در میان نباشد.

در حال حاضر بسیاری از نویسندگان و ناشرانی که علاقه‌مند هستند نوشته‌های‌شان درست خوانده شود از این دستورالعمل فرهنگستان پیروی نمی‌کنند و در کلمات مختوم به‌های غیرملفوظ، در حالت مضاف، از علامت «ی» استفاده می‌کنند و می‌نویسند: «خانه‌ی من، نامه‌ی او»