ذ
ذ حرف یازدهم در الفبای فارسی و حرف نهم در الفبای عربی است. نام این حرف «ذال» است.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شكل حرف | ||||
|---|---|---|---|---|
| جدا | آغازی | میانی | پایانی | |
| ذ | ذ | ـذ | ـذ | |
صدای آن در تلفظ فارسی امروز همانند «ز» است؛ ولی در عربی گونه‌ای «ز» ذلقی تلفظ می‌شود. در فارسی قدیم تلفظش شبیه ذال عربی یا th در They انگلیسی بود. در فارسی امروز حرف ذال تقریباً حذف شده و ذال در تقریباً تمام کلمات فارسی (یعنی غیرعربی) با دال جایگزین شده‌است.
قاعده کلی برای تفکیک دال و ذال در فارسی قدیم این بوده‌است که وقتی قبل از آن حرف ساکن وجود داشته آن را دال نوشته و تلفظ می‌کرده‌اند و هنگامی که قبل از آن حرف صامت بوده‌است آن را ذال نوشته و تلفظ می‌کردند. مثلاً کتاب کشف‌المحجوب سجستانی که هانری کربن آن را با رعایت کامل ذال معجم منتشر کرده با این عبارت شروع می‌شود: «چیزی در آفریدگار دور کنذ تا بذان نشان آفریذه بوذ بدرست و بذان آفریذه را جذائی افتذ از یک دیگر…»[1] (در این متن «درست» یک کلمه مستقل است و کسره به در «بِدرست» موجب تغییر دال به ذال نمی‌شود اما در مورد «بِذان» کسره به باعث می‌شود با ذال تلفظ شود)
تنها کاربردهای باقی‌مانده ذال در زبان فارسی را در واژه‌هایی چون «گذشتن»، «پذیرفتن»، و «گذاردن» می‌توان مشاهده کرد. در زبان فارسی ذال در آغاز هیچ کلمه نیامده و در این بین «ذرخش» تنها کلمه ایست که با ذال آغاز می‌شود[2]
جستارهای وابسته
پانویس
- ابویعقوب سجستانی، کشف‌المحجوب، به تصحیح هانری کربن، کتابخانه طهوری، ۱۳۵۸
- (فرهنگ دهخدا)
| الفبای عربی | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ألِف | باء | تاء | ثاء | جيم | حاء | خاء | دال | ذال | راء | زاي | سين | شين | صاد | ضاد | طاء | ظاء | عين | غين | فاء | قاف | كاف | لام | ميم | نون | هاء | واو | ياء |
| سایر شکل‌های حروف دال و ذال در عربی | |||||||||||||||||||||||||||
| ڈ | ډ | ڊ | ڌ | ڍ | ڏ | ۮ | ݙ | ||||||||||||||||||||