عبدالله انتظام

عبدالله انتظام وزیری، فرزند میرزا سید محمدخان ملقب به انتظام‌السلطنه، از رجال دوره قاجار و و از نوادگان میرزا عیسی وزیر تفرشی معروف به وزیر بود. مادرش نیز خورشیدلقا خانم دختر محمدحسین خان پسر فرخ خان امین‌الدوله بود.[2] عبدالله و برادرش نصرالله، در عرصهٔ سیاسی ایران در دوران معاصر حضور چشمگیری داشتند تا جایی که دو برادر به «دوقلوهای سیاسی» معروف شدند.[3]

عبدالله انتظام در سال ۱۲۷۴ ه‍.خ. در تهران به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه اقدسیه و تحصیلات متوسطه را در دبیرستان ایران و آلمان در تهران به پایان رسانید و زبان های آلمانی، انگلیسی و فرانسوی را فرا گرفت و برای ادامهٔ تحصیلات عالیه رهسپار ایالات متحده آمریکا شد و در دانشگاه لاسال به تحصیلات خود در رشتهٔ علوم سیاسی ادامه داد.[4]

عبدالله انتظام وزیری پس از بازگشت به تهران در سال ۱۲۹۷، به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. ابتدا به کارآموزی، در ادارهٔ سوم سیاسی وزارت امور خارجه پرداخت. مدّتی هم به عضویت ادارات مرکزی وزارت امور خارجه درآمد. سپس نایب سوم در سفارتخانه‌های لاهه و واشینگتن شد. پس از بازگشت از مأموریت خویش، مدیر دفتر کل سیاسی وزارت امور خارجه گردید و بعد به سِمت نایب اول در سفارتخانه‌های ورشو و برن، سوئیس و سرانجام به شارژدافری (کارداری) سفارت بِرن منصوب گردید. همچنین در مدّتی که نمایندهٔ ایران در سازمان ملل متحد در ژنو بود، سِمت مدیریت دایرهٔ اطلاعات وزارت امور خارجه ایران و ریاست ادارهٔ سوم سیاسی آن وزارتخانه را عهده‌دار بود. انتظام در سال ۱۳۱۵ به عنوان کنسول ایران در پراگ برگزیده شد. از اردیبهشت ۱۳۱۷ تا آذرماه ۱۳۱۹ به عنوان کاردار ایران در سوئیس مشغول به کار بود.

در فروردین ماه ۱۳۲۵ یعنی یک سال پس از پایان جنگ جهانی دوم، انتظام با سِمت وزیر مختاری، سرکنسول ایران در اشتوتگارت شد و به عنوان نماینده ایران نزد شورای عالی متفقین نیز انتخاب گردید و تا مرداد ماه ۱۳۳۰ در این سمت باقی ماند.

نام انتظام در کابینه اول حسین علاء در حالی که هنوز در آلمان بود به عنوان وزیر امور خارجه مطرح شد اما پیش از آنکه به ایران برگردد، دولت علاء در اردیبهشت ۱۳۳۰ سقوط کرد. پس از بازگشت به ایران به عنوان مشاور عالی سیاسی و نایب نخست وزیر (دکتر مصدق) به فعالیت خویش ادامه داد. با وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگونی دولت محمد مصدق و روی کار آمدن کابینهٔ فضل‌الله زاهدی در ۲۰ شهریور ۱۳۳۲ به سِمت وزیر امور خارجهٔ این کابینه انتخاب شد و تا فروردین ۱۳۳۴ در این سمت بود.

عبدالله انتظام وزیری، در سال ۱۳۳۶ با درگذشت مرتضی‌قلی خان بیات (سهام السلطان) که رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران بود، به جانشینی او انتخاب شد و تا سال ۱۳۴۲ در این سمت باقی ماند.[5]

عبدالله انتظام ابتدا مدتی سفیر ایران در آلمان غربی بود. بعدها در سال ۱۳۳۲ و در کابینهٔ فضل‌الله زاهدی به مقام وزارت امور خارجه رسید.[6] در سال ۱۳۳۶ پس از مرگ بیات به ریاست هیئت مدیرهٔ شرکت ملی نفت ایران منصوب شد و تا سال ۱۳۴۲ در این سمت باقی ماند. به علت مخالفت با سیاست شاه در اعمال خشونت در برابر جریانات مذهبی (قیام پانزده خرداد ماه ۱۳۴۲) از سمت خود برکنار و خانه‌نشین شد.[7]

در اواخر حکومت محمدرضا پهلوی، مجدداً به خدمت غیررسمی فراخوانده شد و مدتی از مشاوران اصلی شاه بود و به همراه علی امینی، او را به ماندن در کشور توصیه می‌نمود.[8] او در ۲۴ دی‌ماه ۱۳۵۷ و با معرفی دولت شاپور بختیار توسط شاه، به عضویت شورای سلطنت درآمد.[9]

عبدالله انتظام پس از انقلاب ایران (۱۳۵۷) هیچ وقت زندانی نشد، چون از چنان وجههٔ خوبی برخوردار بود که حتی آیت‌الله خمینی نیز به اسارت او رغبت نشان نداد. البته دفتر کار او مصادره شد. (بر عکس برادرش نصرالله که مدتی در زندان زیر شکنجه بود). انتظام در فروردین سال ۱۳۶۲ در سن ۸۴ سالگی در تهران درگذشت.

عبدالله انتظام یک ریاضیدان و یک کارشناس اپتیک بود. مدیری خردمند بود و در عین حال شخصی شوخ‌طبع بود. ساده و صریح سخن می‌گفت.[10] او مردی درویش‌مسلک بود و خانه‌اش را شبیه خانقاه کرده بود. او فرزند سید محمد انتظام‌السلطنه و خورشیدلقا غفاری[11] و برادر بزرگ نصرالله انتظام بود.[12] انتظام علاوه بر برخورداری از تحصیلات معمول، صنعت‌گر قابلی نیز بود و در کارهایی چون عکاسی، نجاری، تراشکاری و آهنگری مهارت داشت.[13]

• باقر عاقلی، زندگینامه و شرح حال وزرای امور خارجه، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۹، ص ۳۷۹.
• باقر عاقلی، خاندانهای حکومتگر در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۱، ص۳۷۲.
• سیاستگزاران و رجال سیاسی در روابط خارجی ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وابسته به وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۹، ص ۴۷.
• روزنامه اطلاعات، (۹ آبان ۱۳۳۲، سال ۲۸، شماره ۸۲۲۱)، ص ۱.
• محمود طلوعی، (۱۳۷۳)، بازیگران عصر پهلوی، (بی جا، نشر علم، ۱۳۷۳)، ج۲، ص۶۹۰.
• آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، ۱۳۳۳ش، کارتن ۵۳، پوشه ۱۹.
• آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، ۱۳۳۳ش، کارتن۵۳، پوشه ۵.
• ابراهیم صفایی، زندگینامه سپهبد زاهدی، (بی جا، انتشارات علمی، ۱۳۷۳)، ص۱۵۰ و ۱۹۷.
• احمد میرفندرسکی، در همسایگی خرس، (تهران، پیکان، ۱۳۸۲)، به کوشش عبدالرضا هوشنگ مهدوی، ص۸۱.
• نجفقلی پسیان، ناگفته‌های عصر دو پهلوی، (تهران، ثالث، ۱۳۸۶)، ص۴۳۴.