صفی‌آباد (اسفراین)

صفی‌آباد از شهرهای استان خراسان شمالی و مرکز بخش بام و صفی‌آباد از توابع شهرستان اسفراین است. این شهر تا سال ۱۳۳۹ یکی از شهرهای پنج گانه شهرستان سبزوار بوده است.[3]

صفی‌آباد
کشور ایران
استانخراسان شمالی
شهرستاناسفراین
بخشبام و صفی‌آباد
نام(های) دیگرراونیر
نام(های) پیشینراونیز
سال شهرشدنآبان ۱۳۷۹[1]
مردم
جمعیت۳٬۴۲۷ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت۳٪- (۵سال)
جغرافیای طبیعی
ارتفاع۱۲۲۲ متر
اطلاعات شهری
شهردارنورعلی نوری
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۳–۷۷۲[2]
شناسهٔ ملی خودرو ایران
کد آماری۲۴۳۰
صفی‌آباد

موقعیت

شهر صفی‌آباد مرکز بخش بام و صفی‌آباد (شهرستان اسفراین) در ۶۵ کیلومتری جنوب شرق شهر اسفراین، ۵۲ کیلومتری شمال شهر سبزوار و بین ۳۹ ۵۷ تا ۰۶ ۵۸ طول جغرافیای و ۳۵ ۳۶ تا ۵۵ ۳۶ عرض جغرافیای قرار گرفته‌است. این شهر از شمال به شهرستان فاروج از شرق دهستان دره یام (خوشاب) از جنوب به دهستان‌های رباط جز ( خوشاب ) و حکم آباد ( جوین) و از غرب به دهستان آذری محدود می‌گردد.دهستان مذکور با ۱۰۱۹ کیلومتر مربع مساحت ۶۳ درصد از وسعت بخش بام و صفی‌آباد را در بر می‌گیرد.[4]

پیشینه
نقوش هندسی به شکل دایره در نقوش صخره ای از ولایت ارغیان
راونیر قصبه ولایت ارغیان در کتاب معجم البلدان
صفی آباد طبق نوشته کتابچه «بام و صفی‌آباد من محال ارض اقدس» دردوره قاجاریه
ولایت ارغیان، در میان ولایت‌های ربع نیشابور در صفحه‌ای از نسخه خطی ترجمه کتاب تاریخ نیشابور الحاکم.

نام این شهر به صورت ارغیان که بقایای آن در یک کیلومتری شمال شهر صفی آباد موجود بوده که به صورت مجموعه بنا و محوطه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. موسی خورنی جغرافیدان ارمنی معاصر ساسانیان در معرفی قلمرو جغرافیایی ساسانیان می‌نویسد : سرزمین ایران در دوره ساسانی به چهار کوست (ناحیه) تقسیم می‌شد خراسان یکی از این کوست‌ها بود که بیست و شش ایالات داشت. یکی از این ایالات‌ها، اپرشهر یا همان نیوشاهپور بود [5]. نیشابور نیز به نوبه خود دارای ١٣ رستاق ( شهرک ) و ۴ تسوگ ( طسوج یا بخش ) بوده‌است و ارغیان، اسفراین، جوین و بیهق در زمره رستاق‌های سیزده گانه نیشابور بوده‌اند [6]. در اواخر دوره ساسانی با ورود اسلام به ایران، روانیر مرکز ولایت ارغیان که از توابع نیشابور ذکر شده‌است. ولایت ارغیان در سال ٣١ هجری در زمان حکومت عثمان بن عفان به دست عبدالله بن عامر فتح می‌شود[7]. در قرن سوم هجری ابن رسته(٢٩٠ ه.ق) ارغیان را یکی از ١٣ رستاق تابع نیشابور دانسته [8] کمی بعد از ابن رسته در قرون سوم و چهارم هجری و ابوعبدالله حاکم نیشابوری تعداد ولایت‌های نیشابور را ١٢ عدد دانسته که عبارتند از: ولایت بیهق، ولایت جوین، ولایت اسفراین، ولایت خبوشان، ولایت ارغیان، ولایت پشت ،ولایت رخ، ولایت زوزن، ولایت خواف ،ولایت ازقند ،ولایت جام، ولایت باخرز و ولایت جاجرم [9] و از ارغیان به صورت یک ولایت که به کثرت علما و کبار مشهورمی باشد یاد کرده‌است [10]. به اذعان اکثر منابع یکی از مهم‌ترین مراکز تربیت مشاهیر و دانشمندان جهان اسلام در سده‌های سوم و چهارم هجری ولایت ارغیان بوده که از جمله آن‌ها می‌توان به ابو عمرو محمد بن احمد بن جعفر بن احمد بن سیار موذن ارغیانی، ابو عمره بن مسیب بن ابی عبدلله محمد بن مسیب بن اسحاق بن عبدلله بن اسماعیل بن ادریس ارغیان، ابواحمد ارغیانی و محمد بن المسیب اشاره کرد [11]. در مورد موقعیت ولایت ارغیان در این دوره (سده‌های سوم و چهارم ه.ق) با استناد به نقشه ابن حوقل اینگونه برداشت می‌شود که روانیچ (راونیز) مرکز ارغیان بوده و حدود آن از شرق به نیشابور، از غرب به اسفراین، از جنوب به سبزوار و از شمال به نوقان می‌رسیده است. در همین دوره راه تجاری و ارتباطی اسفراین نیشابور از ارغیان می‌گذشته؛ و در مسیر عبور آن از سرزمین ارغیان،منابع به دو ایستگاه معقلی و راونیز اشاره کرده‌اند بطوریکه جیهانی در نیمه دوم سده چهارم هجری قمری نخستین ایستگاه راه اسفراین- ارغیان- نیشابور را منزلگاه معقلی ذکر کرده که در غرب منزلگاه دوم یعنی راونیز قرار داشته‌است [12].

با به حکومت رسیدن ملک شاه سلجوقی شهرهای خراسان به ویژه نیشابور با تأسیس مدارس نظامیه توسط خواجه نظام الملک به صورت یکی از مراکز پررونق علمی جهان اسلام در آمد و در این زمان ولایت ارغیان هم که یکی از توابع نیشابور محسوب می‌شد از رونق و شکوفایی خاصی به ویژه در زمینه تعلیم و تربیت اهل دانش برخوردار بوده‌است. از مشاهیر ولایت ارغیان در این دوره می‌توان به ابوالفتح ارغیانی اشاره کرد؛ بنا به نقل عبدالغافر فارسی در کتاب السیاق؛ ابوالفتح ارغیانی مدتی قضاوت در منطقه ارغیان را برعهده داشته‌است [13]. و همچنین می‌نویسد ؛ اسفنج، بان و راونیر از قرای ارغیان‌اند.[14] ابوسعد سمعانی (۶١۶-۵۶٢ هـ) نیز در توصیف ارغیان می‌نویسد:

ارغیان ناحیه ای از نواحی نیشابور می باشد که مشتمل بر چندین قریه مانند سبنج، بان، راونیر و غیره است که روستاهای آن به دلیل جماعتی از اهل علم که به آنجا نسبت میدهند شناخته شده است.

[15]. یاقوت حموی در کتابش معجم البلدان دربارهٔ ارغیان می‌نویسد:

ارغیان کوره ای از نواحی نیشابور و مشتمل بر هفتادویک قریه که قصبه آن راونیر است.

[16].

در سال ۶٣٠ هجری حکمرانی خراسان به جنتیمور از سوی اوکتای قان داده می‌شود و ملک اسفراین، جوین، بیهق، جاجرم، خورند، و ارغیان هریک به پایزده یرلیغ به ملک بهاالدین واگذار می‌شود [17]. در حدود سال ٧٨٢ هـجری زمانی که تیمور به اسفراین حمله می‌کند چنین به نظر می‌رسد که ارغیان رونق و اعتبار قبلی خود را از دست داده است. تیمور لنگ پس از تصرف ولایت جهان و ارغیان مردم و حاکمان این ولایت را از بین می‌برد. (نطنزی، 1373، ص240)

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳٬۴۲۷ نفر (در ۱٬۰۲۰ خانوار) بوده‌است.[18]

جمعیت تاریخی
سالجمعیت±%
۱۳۸۵۳٬۰۴۷—    
۱۳۹۰۳٬۵۲۷+۱۵٫۸٪
۱۳۹۵۳٬۴۲۷−۲٫۸٪

وجه تسمیه شهر صفی آباد

نام صفی آباد فعلی بیشتر به دوره نادرشاه و پس از آن بر می‌گردد.این دهستان که امروزه به شهر مبدل گشته به سال ۱۱۴۰–۱۱۴۵ هجری به دست صفی خان بغایری احداث شد.در دوره قاجاریه در زمان محمد خان قاجار در سال ۱۲۱۱حاکم آن لطفعلی خان بغایری بود پس از او در سال ۱۲۱۵حکمت صفی آباد به لطفعلی خان بغایری رسید. صفی آباد در دوره قاجاریه در حدود ۵۰۰ خانوار بوده که نژاد آن‌ها از ترکان بغایری از تیره گرایلی می‌باشند.[19]

توپوگرافی و ژئومورفولوژی شهر صفی اباد
نقشه موقعیت رودها و کوههای بخش بام وصفی آباداسفراین

الف – دشت ها: اگر چه در بخش صفی آباد دشت به معنای واقعی کلمه وجود ندارد، اما با توجه به پستی و بلندی ناحیه یک بخش کم ارتفاع و تقریباً هموار وجود دارد که می‌توان از آن به عنوان دشت نام برد: دشت صفی آباد – گراتی : این دشت با جهت و شيب جنوب شرقي- شمال غربي در قسمت جنوبي شهرستان اسفراين و در دامنه‌های شمالي هرده جوين (رشته اسفراين) در غرب و جنوب صفی آباد قرار دارد و به دشت چارم معروف و از اهمیت ویژه ای برخوردار است .[20] اين دشت از شمال غرب به دشت اسفراين متصل می‌گردد و رود قره سو (كال شور) در اين دشت جريان دارد (فدايي،1373: 14). این دشت به صورت یک آمفی¬تئاتر بزرگی است که در داخل ان چاله‌های پست آهکی فراوان است، از سمت غرب توسط رودخانه سرخ آب که سه شاخه اصلی رودخانه کال شور اسفراین محسوب می‌شود زهکشی می‌گردد. به علت شستشوی مواد نرم و ریز توسط آب و باد در قسمت دشت،سرزمین پوشیده از شن و ریگ با پوشش گیاهی استپی پراکنده است. بنابراین دشت صفی آباد بی شباهت به یک دشت ریگی نیست که هنوز به صورت زره یا سنگ فرش در نیامده است و قابل ذکر است که پست-ترین منطقه بخش در محل کلاته حاج علیخان در این دشت است و بیشترین وسعت دهستان صفی آباد را این دشت در بر گرفته‌است.[21] دشت به دليل كمي بارندگي و نامناسب بودن تشكيلات زمين شناسي (وجود مارن و گچ نمك دار) از يك طرف و بالا بودن آب‌های زيرزميني و كيفيت پست آن و تبخير از طرف ديگر،دشت شوره زار می‌باشد و محوطه‌های باستاني بيشتر در حاشيه شمالي دشت قرار داشته و بيشتر روستاها آب مورد نياز خود را از قنات تأمین می‌کرده‌اند كه گاهي طول اين قنات‌ها به چندين كيلومتر می‌رسیده است [22].

خاکها

خاک،محل تقاطع، تماس و تأثیر عوامل مهم اکولوژیکی سطح خارجی زمین است. این عوامل عبارتند از اقلیم یا آب و هوا، سنگ‌ها عوامل بیولوژیکی و عوامل جغرافیایی، به عبارت دیگر خاک در اثر فرایندهایی توسط آب وهوا و عوامل بیولوژیکی در روی سنگ‌ها حاصل می‌گردد.منشا مواد معدنی آن متعلق به سنگ‌ها و منشا مواد آلی آن وابسته به پوشش زنده آن و موجودات ریز و درشت است. خاک به اصطلاح دیگر مرز ممات و حیات است[23]. با یک دید کلی در منطقه ملاحظه می‌شود که ارتفاعات در بخش شمالی و اراضی پست در قسمت جنوبی واقع اند که دشت‌ها را شامل می‌شوند و شیب کلی از شمال به جنوب و از شرق به غرب منطقه می‌باشد . حال آن که خاک‌هایی که دامنه شمالی را تشکیل داده‌اند دارای بافتی خیلی سبک و گاهی سنگریزه‌های تشکیل شده که دارای ساختمان مشخص نمی باشند و به تدریج که به طرف جنوب نزدیک می‌شویم از ارتفاع نقاط کاسته شده و خاک‌ها سنگینتر می‌شوند. دامنه کوه‌ها بیشتر از سنگریزه‌های حاصله از تخریب سنگ‌ها به وجود آمده که ابعاد آن‌ها به تدریج کم می‌شود در پایین دست این طبقه بافت خاک لیمونی است که بر روی یک طبقه شن قرار دارد. در دشت،بافت خاک مطبق و طبقه سطحی رسی لیمونی و طبقه زیر آن از رس تشکیل شده‌است و در قسمت جنوبی دشت خاک یکنواخت تر بوده و درصد رس آن زیادتر شده‌است.[24] سازنده‌های مارنی و رسی که حاوی گچ و نمک می‌باشند قسمت وسیعی از حوزه به خصوص قسمت‌های جنوبی (صفی¬آباد) را در بر گرفته از طرفی مانع فرو رفتن آب‌ها گردیده و از طرفی به دلیل پایداری کم در مقابل فرسایش باعث انحلال در آب‌ها گردیده و باعث کیفیت نامطلوب آب‌های منطقه از نظر شرب و کشاورزی می‌شود و به عنوان یک عامل مضر و محدودکننده باید از آن نام برد. وجود کال شور در حوضه صفی¬آباد بیانگر این ارتباط است[25].

کوه‌های شهر صفی آباد
  • کوه‌ یاریمجا این کوه باارتفاع 2293متر در فاصله‌های 11کیلومتری شمال شرق.
  • کوه کمرسیاه این کوه باارتفاع 1570متر در 3 کیلومتری شمال شرق.
  • کوه هزاردره این کوه باارتفاع 1887 متر در 14 کیلومتری شمال شرق.
  • کوه آهم نرد این کوه باارتفاع 2081متر در 11 کیلومتری شمال شرق.
  • کوه شاه حسن این کوه باارتفاع 2221 متر در 50 کیلومتری شمال شرق.
  • کوه پشت بره این کوه باارتفاع 1719متر در 20کیلومتری شمال شرق.[26]

منابع و مسایل آب شهر صفی آباد
وضعیت توپوگرافی و هیدرولوژی بخش بام و صفی آباد اسفراین

بخش صفی آباد یکی از حوزه‌های شمالی حوزه آبریز کویر مرکزی می‌باشد که رودخانه‌های دائمی و فصلی آن با پیوستن به شاخه‌های دیگر رودخانه قرسو از طریق کویر خارتوران به کویر مرکزی می‌رسند. منبع اصلی تأمین‌کننده آب‌ها بخش بارندگی است و به ویژه از ذوب برف دامنه‌های جنوبی ارتفاعات شاه جهان ناشی می‌شود که با توجه به ویژگی بارش‌ها، آب‌های جاری غالبا به صورت سیلاب‌های فصلی و اتفاقی ظاهر می‌شوند و شبکه‌های دایمی به قسمت‌های شمالی محدود می شوند. ذوب برف در ارتفاعات شمالی و نفوذ تدریجی آن در خلل و فرج و شکستگی¬های تشکیلات زمین‌شناسی سفره آب‌های زیر زمینی را تغذیه می کند. با توجه به مطالب مذکور در مجموع می‌توان منابع آب این بخش را به دو دسته آب‌های زیر زمینی و آب‌های سطحی تقسیم‌بندی کرد، آب‌های زیر زمینی شامل، چشمه، قنات و چاه می گردند.

رودخانه گرماب

از مهم‌ترین رودخانه‌های منطقه صفي آباد است كه يك رودخانه فصلي است و نقش تعيين كننده اي در شكل گيري محوطه‌ها و آبياري زمین‌های مسير خود ايفا می‌کند. اين رودخانه از دامنه‌های باختري قوچ خوار واقع در 58 كيلومتري جنوب شرقي اسفراين سرچشمه می‌گیرد و شاخه‌های اوليه آن در دهكده عباس آباد به هم پيوسته و با جهت شمال شرقي-جنوب غربي اسفراين عبور كرده و باعث تغذيه منابع آب‌های سطحي می‌شود. وسعت حوضه آبگير اين رودخانه تا محدوده ورود به دشت 270 كيلومتر محاسبه شده‌است (هوشیار، 1379: 120). این رودخانه نقش مهمی در ایجاد و شکوفایی استقرارهای دوره اسلامی داشته‌است (نیک گفتار، 1387: 180-174). شاید بتوان گفت قریه راونیر که در منابع ذکری از آن شده و مرکز ارغیان بوده، هدیه این رودخانه باشد که احتمال می‌رود بقایای آن همان نوروز تپه باشد[4].

رودخانه سرخاب (کال شور یا قره سو)

این رودخانه كه در حقيقت زهكش دشت صفي آباد به حساب می‌آید اصلی‌ترین رودخانه اسفراين است. اين رودخانه كه از ارتفاعات قوچ خوار و دشت صفي آباد واقع در جنوب شرق حوضه آغاز و در جهت شمال غرب جريان می‌یابد. رودخانه پس از عبور از پايين منگلي و كلاته الو وارد سد باهره (بند مهار) می‌شود.[4]. اين رودخانه پس از آمیختن با آب گراتی به دهستان زرق آباد در جنوب غرب اسفراین وارد می‌شود و دامنه شمالی رشته کوه‌های جوین را رو به شمال غربی طی می‌کند و مناطق میاندشت و شورلق را پشت سر نهاده و در اینجا کال بکوری و کال جلوگیر را دریافت می‌کند و به شهرستان جاجرم وارد می‌شود. پس از آن رودخانه به سمت جنوب غربی تغییر جهت می‌دهد و در این مسیر با ریزابه‌هایی چون کال چهل بوقور، کال حمزه چاه و کال قلعه چه در هم می‌آمیزد و پس از عبور از دامنه شمالی و غربی هرده سیاه گچی تغییر مسیر می‌دهد و به سمت جنوب جاری می‌شود. در پلی که در 4 کیلومتری غرب ایستگاه جاجرم برای عبور راه‌آهن ساخته شده و به پل ابریشم معروف است با رودخانه جوین و کال شور غربی در هم می‌آمیزد و از غرب روستاهای حسین آباد و محمدآباد عبور می‌کند و از استان خراسان به سمنان وارد می‌شود. در این استان راه اتومبیل روی شاهرود و سبزوار را قطع می‌کند و پس از آمیختن با کال شور سبزوار به نام کال شور خارتوران تغییر نام می‌دهد و پس از مخلوط شدن با کال‌های بز رنگ، چاه خشک، گذر ذوقدی، گذر گرماب، شوراب، پنج چاهی، چاه معدن، سرخ تول، چاه وکیل، گرماب و غریبه در 175 کیلومتری جنوب غربی سبزوار به شن زارهای کویر مركزي می‌ریزد. طول کلی این رودخانه 360 کیلومتر و ارتفاع آن در سرچشمه 1150 متر و در ریزشگاه 680 متر است. شیب متوسط این رودخانه 1/0 است و میزان آبدهی سالانه آن حدود 20 میلیون مترمکعب محاسبه شده‌است [27].

آبهای زیر زمینی شهر صفی آباد

با توجه به اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع است و اکثر رودخانه‌های ایران در ماه‌های سرد جاری است لذا در فصل گرم سال در آب رودخانه‌ها قطع یا کم می‌شود، نیاز به تأمین آب از زیر زمین بسیار شدید می‌شود که با این انگیزه کشاورز ایرانی از دوران بسیار قدیمی با استفاده از آب‌های زیر زمینی آشناست که علاوه بر استفاده از آب چشمه‌ها، هزاره ای بیشتر است که دست به حفر چشمه‌های مصنوعی یا به قولی قنات زده است و چون بازدهی آن‌ها کم بوده و یا قابل دسترس در هر مکانی نبوده، قرنی می‌شود که روی به استفاده از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق آورده‌است حوزهٔ آب‌های زیر زمینی دشت صفی آباد، دشت‌های نیشابور،جوین در ارتباط است، در دشت صفی آباد سطح آب زیر زمینی از سطح تپوگرافی طبعیت می‌کند. آبرفت این دشتها از پتانسیل آب دهی نسبتا مناسبی برخوردار می‌باشند. ولی از نظر کیفیت، سفره های آب شیرین در دشت صفی آباد محدود بوده و بیشتر به قسمت ابتدایی عامل در تغییر کیفیت و گرایش به شوری آب هاست و از نظر شرب مناسب نمی‌باشد[28] البته قابل ذکر است که از نظر کشاورزی محدودیت‌هایی نه تنها در قسمت غربی دشت بلکه در انتهای قسمت شرقی نیز وجود دارد و بر اساس طبقه‌بندی آب‌های دهستان 16% آب‌ها نسبتا مناسب و84% نامناسب برای کشاورزی و 8% آب‌های خوب 28% متوسط و 64% بقیه غیرقابل آشامیدن است که علل شوری آب وجود رسوبات تبخیری با گسترش وسیع در ارتفاعات شمالی و جنوبی این دشت می‌باشد. [29] به‌طور کلی این شهر دارای 22 رشته قنات، 14دهنه چشمه و 35 حلقه چاه عمیق است.[30]

پوشش گیاهی شهر
ترنجبین از پوشش گیاهی شهر
پوشش گیاهی بخش کوهستانی روستای زالی ۱۳۹۱
کنگر وحشی از توع ماده ازپوشش گیاهی بخش کوهستانی بخش بام وصفی آباد ۱۳۹۱
نمونه گونهای بخش بام وصفی آباد۱۳۹۰
درختچه ورک از پوشش گیاهی بخش بام وصفی آباد، ۱۳۸۶
نمونه‌ای ازدرختچه بادامچاهی ازپوشش گیاهی بخش بام وصفی آباد

پوشش گیاهی منطقه را می توان با توجه به موقعیت جغرافیایی آن به دو بخش کوهستانی و دشتی طبقه‌بندی کرد:

پوشش گیاهی بخش کوهستانی

پوشش گیاهی بخش کوهستانی شهر صفی آباد بیشتر از درختچه و گیاهانی از قبیل : خارشتر( Alhagi)،ختمی(Alcea، گل گاو زبان [26](Anchusa Italica)، قان تپر(DC multifida Biebersteinia )، باریجه یا قسنی (Ferula gummosa) ،کنگر( Gundellia tournifoti )،شیرین بیان( Glycyrrhiza glabra)، پونه ( Mentha pulegium )،کاکوتی کوهی ( lam Ziziphora cliniopodiodes) ،خاکشیر( sisymbrium irio)،بذرالبنج یابنگ دانه(Hyoscyamus niger)،گون زرد( Astragalus gummifer)،زرشک( Berberis integrrima Bunge)، شکر تیغال ،چول کده یاکَبَر( Capparis spinosa)، قزل اواچکن، بادام کوهی، ورک، انجیروحشی، بومادران، استاقدوس، کتیرا و … تشکیل شده‌است.

پوشش گیاهی بخش دشتی

این بخش به دلیل قرار گرفتن در شرایط آب و هوایی گرم و داشتن زمین‌های رسی از گیاهانی چون پیاز کوهی، درمنه، خارشتر، بارهنگ، اسپند، قارچ، پونه، تلخه، پوشیده شده است.

پوشش جانوری

بز کوهی

یوزپلنگ ایرانی

گرگ

روباه خاکستری

شغال

کفتار


محصولات شهر
زیره از محصولات عمده زراعی شهر صفی آباد
گندم
گندم درشهر صفی آباد
جو از محصولات زراعی

مهمترین محصولات زراعی این شهر گندم، جو و زیره می‌باشد .[31]

جاذبه ها

شهر صفی آباد یکی از شهرهای کهن و داری پیشینه غنی است.این شهر با توجه به موقعیت قرارگیری در جاده ابریشم و از سویی داشتن منابع طبیعی قوی دارای جاذبه‌های فرهنگی -تاریخی و طبیعی است.

جاذبه های تاریخی شهر صفی آباد

نقوش صخره ای

در طی تحقیقاتی باستان شناختی که در تیرماه سال ۱۳۹۱ به سرپرستی احمد نیک گفتار[32] جهت شناسایی استقرارهای پیش از تاریخ و تاریخی در بخش بام و صفی‌آباد صورت گرفت در محدوده یک غار قدیمی بقایای از نقوش کنده بر روی تکه سنگ‌های بزرگ شناسایی گردید که این نقش‌ها احتمالاً به وسیله شکارچیان دوران باستان بر روی این سنگ‌ها ایجاد شده‌است.[33] احتمال می‌رود مربوط به دوره مس سنگ یا عصر مفرغ باشند. این نقوش شامل بزکوهی و نقوش نمادین به شکل دایره و…می باشد .

آب انبار

آب انباری صفي آباد: این اثر در مركز شهر كنوني صفي آباد واقع شده‌است كه با توجه به نوع معماري ومنابعي كه به آن اشاره شده است متعلق به دوره نادر افشار مي باشد كه توسط صفي خان در بيرون از ارگ ساخته شده‌است كه بعد از آن مرمت هايي در آن صورت گرفته و امروزه بر اثر ساخت و ساز خانه هاي مسكوني در حال تخريب مي باشد.[34] وجه تسميه  : اين بنا با توجه به نوع معماري و منابع تاريخي كه به آن اشاره شده در زمان نادر افشار توسط شخصي به نام صفي خان بغايري در سال‌هاي 1140 تا 1145 ساخته شده و در دوره هاي بعدي توسط حاج عبدالله گرايلي در سال 1344 شمسي تعمير شد. دربارهٔ وجه تسميه آن با توجه به منابعي كه اشاره شده به آب انباري معروف است . اين آب انباري با توجه به تقسيم بندي آب انبارها از نوع آب انباري همگاني يا عمومي است كه قسمت هاي عمده آن : 1- سردر تزئيني 2 – راه پله و پاشير 3– هواكش و بادگير 4 - پوشش منبع ذخيره آب می باشد. اين آب انباري داراي يك سردر ورودي بوده كه امروزه به علت ريختن زباله و ساخت وساز خانه هاي مسكوني سردر ورودي آن مسدود شده و بخش مياني آب انبار را بريده‌اند كه نشان مي دهد سقف بنا داراي قوس جناغي بوده و در گذشته بر سردر آب انبار اشعاري به شرح زير نوشته بوده‌اند كه به شرح زیر می‌باشد .[35]

صفی خان بغایری کرد بنیاددهی نامش صفی آباد بنیاد
دوآب‌انباردر ده او پی انداخت یکی بیرون یکی دراندرونساخت
که از این هر دو آب‌انبار عالیببردند بهره مردم چند سالی
یکی مخروبه و متروکه گردیددگر ویرانه جای غوک و قورباغه گردید
مرا افسوس در دل بد به دورانکه گردد زنده آثار بزرگان
یک آب‌انبار از آن آباد مردمروان خان صفی را شاد کردم
اگر تاریخ این گفتار پرسیهزارو سیصد و چهل چهار شمسی
کنم این گفته‌ها رانقش بر سنگکنم بر چهره آب‌انبار آونگ

پس از سردر ورودي يك دالان مستطيلي به طول 8 متر و عرض 3 متر درست شده كه داراي سقف جناغي از آجر ساخته شده كه ابعاد آجرها 5*22*22سانتي متر مي باشد.در انتهاي اين راهرو آثاري از پاشير به شكل نيم قوس به عرض1/40و طول 5 متر قرار دارد .بعد از پاشير مخزن ذخيره آب به شكل مستطيل به ابعاد 19/60 *8 متر با پوشش آجري كه ملاط آن از ساروج و آهك ساخته شده كه ارتفاع آن از سقف تا كف 10 متر مي باشد و در انتهاي مخزن آب محل ورود آب قرار دارد و در سقف منبع ذخيره آب،يك هواكش كوچك به ابعاد 85*85 سانتي متر كه براي سالم نگه داشتن آب وخنك كردن آن استوار گرديده تا جريان هوا را در آن برقرار سازد .[36]

آرامگاه شاهزاده محمد

این آرامگاه یکی از بقاع متبرکۀ شهر صفی آباد می‌باشد که در روستای باغشجرد واقع گردیده است. از لحاظ قدمت متعلق به دورۀ صفوی تاریخ گذاری شده و به شماره ۵۹۵۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. پلان بنا به صورت مربعی با مساحت 99 متر مربع می باشد که دارای چهار ورودي در جهات اصلي بوده كه فعلاً فقط ورودی شرقی باز است و سایر ورودی­ها به شکل تاق نما درآمده­ اند. ورودي اصلي با قوس جناقی پوشش یافته که در داخل آن یک طاق نما با قوس نیز تعبیه شده‌است. در حاشيه قوس‌ها قاب هايي با نقوش گل و بوته ايجاد شده و كتيبه هايي با متن آيه الكرسي با اندود گچ تزئين گرديده و پايين تر از كتيبه‌ها كمربندي با نقوش گل و بوته با رنگ‌هاي اصلي به صورت قرينه كشيده شده‌است كه جلوه اي خاص به فضاي داخلي بنا داده است و بیشتر آن‌ها مربوط به دوره قاجاریه می‌باشد [34].

آرامگاه امامزاده حمزه بن موسي

اين بنا در روستاي دهنه شيرين در 75 كيلومتري شرق شهر اسفراين و 10 كيلومتري شرق شهر صفي‌آباد واقع شده‌است. بقعه امامزاده حمزه بن موسي در دامنه تپه ای با شيب ملايم قرار گرفته‌است. طرح کلی پلان بنا مربع شكل است كه بوسيله سه کنج در گوشه‌ها فضای مناسب برای استقرار گنبد بر فراز آن فراهم شده‌است. در ضلع جنوبی بنا ايوان كاشيكاري شده ای وجود دارد. فضاي داخلي مقبره با نقوش بسيار زيبا و گل و بوته و كتيبه اي از آيات قرآني مزين شده‌است. آيات قرآني با استفاده از خط ثلث سفيد رنگ بر زمينه آبي و دور كمربند مياني و ديوارها به صورت قرينه بنا بكار رفته‌است که بیشتر نقوش و کتیبه‌ها متعلق به دوران قاجاریه می باشد.[34]

آسیاب های آبی

گفتاوردها

طبق نوشته کتابچه «بام و صفی‌آباد من محال ارض اقدس» دردوره قاجاریه (قرن ۱۳) «قلعه صفی اباد قدیم است . در اطراف قلعه شهر است و قشلاق است . ئیلاق مالدارش کوه جهان ارغیان است . ابش رودخانه است از دوفرسخی قلعه مزبورحرکت میکند.یک سنگ اب دارد وسه قنات جاری هم دارد.و آب رودخانه و قنات شور است.طایفه اکراد قوچان درزمستان گوسفند خویش آنجا آورند سابقا ده نور سواره داشته است.پنچ سالی است معزول شده است دویست و پنجاه خانوار مالیات بده است و ده خانوار غریبه دارد »

نگارخانه
  • شتر یکی از حیوانات مقاوم در محدوده کلاته آقازداه در بخش جنوبی و دشتی شهر صفی آباد است.

پانویس
  1. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۴ مارس ۲۰۱۴.
  2. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۴ مارس ۲۰۱۴.
  3. ثاقب حسین پور، غلامرضا، تقسیمات کشوری، مجله تحقیقات جغرافیایی، ۱۳۶۷، شماره ۹، صص. ۱۶۹-۱۶۱
  4. جغرافیایی تاریخی ارغیان ،مشهد، چاپ اول ، انتشارات کیهان اندیشه ، 1386،ص7-9
  5. مارکوارت، 1373: 37-39
  6. ابن رسته اصفهانی، 1365: 200.
  7. (بلاذری، 1364: 159)
  8. ابن رسته اصفهانی، 1365،ص 200
  9. نیشابوری،1339،ص 215-217
  10. همان،ص 215
  11. آقا ملایی، 1389: 93
  12. اشکال العالم، 1368: 173
  13. آقا ملایی، 1389: 181
  14. طاهری، 1385، ص 12
  15. سمعانی، 1382، ج 1، ص 167-168
  16. حموی ،1380 ، ج1 ، ص 153
  17. بناکتی، 1348، ص 386
  18. «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵» (اکسل). درگاه ملی آمار.
  19. کلنل ادوارد ییت، [سفرنامه خراسان و سیستان ]، ترجمهٔ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری، مشهد. انتشارات یزدان ۱۳۶۵، ص. صفحهٔ ۳۴۴
  20. (توحدی،1374: 86)
  21. مشیری، اسدالله، 1374، جایگاه تاثیر پدیده های ژئومورفوژیک در مورد عمران ناحیه ای، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی تهران، ص 101.
  22. (نيك گفتار، 1387: 18)
  23. زرین کفش، منوچهر،1367، خاک شناسی کاربردی، دانشگاه تهران، ص13
  24. فدایی، سید احمد، 1373، جغرافیای شهرستان اسفراین، چاپ اول، انتشارات استان قدس، مشهد، ص 33
  25. جنابی، کاظم، 1373بررسی و مطالعه ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی بخش بام و صفی آباد، مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان (واحد سبزوار)
  26. بی¬نا ، (1384)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی های کشور، استان خراسان شمالی: شهرستان اسفراین، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی و وزارت فاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
  27. (وحدتي، 1389: 17)
  28. جنابی، کاظم، 1373، پیشین، ص 22
  29. ملکشی،مهدی، 1374، جغرافیا ی دهستان صفی آباد کار شناس و مسئول مر کز خدمات کشاورزی صفی آباد(منتشر نشده، ص 7
  30. بی¬نا ، (1384)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی های کشور، استان خراسان شمالی: شهرستان اسفراین، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی و وزارت فاع و پشتیبانی نیروهای مسلحص126.
  31. جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، تهران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح۱۳۸۴، ص. صفحهٔ 131
  32. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۹.
  33. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹.
  34. احمد نیک گفتار. جغرافیای تاریخی ارغیان، مشهد. انتشارات کیهان اندیشه،1387.
  35. (توحيدي ، كليم الله ،1374 ، اسفراين ديروز و امروز ، انتشارات واقفي، مشهد ،ص41)
  36. احمد نیک گفتار. بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین، خراسان شمالی. تهران. دانشگاه تهران،1387.

منابع
  • «دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر». سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۱-۰۵-۱۹.
  • علی‌اصغرطاهری صفی آبادی، جهان ارغیان تا بام صفی‌آباد، مشهد. انتشارات ایران جوان۱۳۸۶، ص. صفحهٔ ۱۲
  • کلنل ادوارد ییت، [سفرنامه خراسان و سیستان ]، ترجمهٔ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری، مشهد. انتشارات یزدان ۱۳۶۵، ص. صفحهٔ ۳۴۴
  • حافظ ابرو، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو، م. تصحیح و تعلیق دکتر غلامرضا ورهام، نشر اطلاعات۱۳۷۰، ص. صفحهٔ ۷۱
  • مهدی هوشیار، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، تهران. تربیت مدرس، ص. صفحهٔ
  • نیک گفتار، احمد (1387)؛ بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین در دوران اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه تهران گروه باستانشناسی.
  • ییت، چارلز ادوارد، (1365)؛ سفرنامه خراسان و سيستان، ترجمه قدرت الله روشني زعفرانلو، مهرداد رهبري، تهران، نشر یزدان.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.