سلاریان

پژوهشگران بر سر نام اصلی این سلسله اتفاق نظر ندارند. مورخان معاصر این سلسله نظیر ابن مسکویه و مسعودی نامی برای آنها ذکر نکرده‌اند.[1] مورخان و جغرافی‌دانان بعدی با عناوین مختلف آل لنجر، اللنجریون، آل مسافر، وهسودانیه، بنوسلّار، آل لنکر و آل کنکر از آنها یاد کرده‌اند.[2] این اختلاف به میان پژوهشگران معاصر نیز راه یافته‌است؛ شرق‌شناسان اروپایی آنان را مسافری یا سالاری خوانده‌اند.[3] برخی پژوهشگران معاصر نظیر مادلونگ و زامباور نیز معتقدند که سالاریان یا سلاریان از بقیه مشهورتر هستند.[4] برخی نیز عنوان مسافریان را مشهورتر دانسته‌اند.[5]

کسروی برای هر شاخه یک نام قائل شده‌است و نام این دو شاخه را یکی ندانسته‌است.[6] او معتقد است نام این سلسله در طارم، کنکریان و در آذربایجان، سلّاریان بوده‌است.[7]

آل مسافر پیرو تشیع اسماعیلی، و از نوع قرمطی آن بودند. حاکمان آل مسافر مانند سایر قرمطیان در این زمان با اسماعیلیان فاطمی اختلاف نظر داشته‌اند و از امامت خلفای فاطمی حمایت نمی‌کرده‌اند بلکه به غیبت محمد بن اسماعیل معتقد بودند.[15]

سلاریان پس از فتوحات اسلام همچنان زرتشتی باقی ماندند. مسلمانان فتوحات خود را تا مرز دیلمان ادامه دادند اما هیچگاه موفق به ورود به کوه‌های دیلم نشدند. اسلام بوسیله داعیان علوی به‌میان دیلمیان راه یافت.[16]

جستان بن وهسودان روابط پر فراز و نشیبی با داعیان علوی داشت. پس از قتل محمد بن زید توسط سامانیان در نزدیکی گرگان، ناصر کبیر به نزد جستان بن وهسودان در دیلم گریخت. به‌گفته صابی، وی به جستان اطمینان داد که درپی کسب قدرت سیاسی نیست و هدفش تنها تبلیغ اسلام است. مدتی بعد، شمار زیادی از دیلمیان و حتی تعدادی از خانواده جستان مسلمان شدند. به‌نظر می‌رسد داعی علوی موفق شده‌بود تا درون خانواده جستان نیز نفوذ کند.[17]

به‌نوشته مرعشی داعی ۱۴ سال (۲۸۷–۳۰۱ق) در دیلم بود و همهٔ مردم گیل و دیلم به‌دست وی مسلمان شدند. به‌نظر می‌رسد خانواده مسافر نیز تا پیش از ۳۰۱ق به اسلام ایمان آوردند و به پیروی از سایر دیلمیان مذهب زیدی داشتند.[18] تغییر مذهب مسافریان، از شیعه زیدی به شیعه اسماعیلی، درمیان سال‌های ۳۰۰ تا ۳۳۰ق، و توسط داعیان اسماعیلی ری، به‌ویژه ابوحاتم رازی اتفاق افتاد. ابوحاتم، ابتدا حاکم ری، سپس در دیلم ابتدا اسفار و سپس مرداویج را به مذهب خود دعوت نمود و توانست یکی از امیران جستانی را نیز به خود جذب کند.[19]

آل مسافر خاندانی دیلمی بودند.[20][21][22] ابوعلی مسکویه، مسعودی، عزالدین بن اثیر، و نویسندگان متأخری مانند مینورسکی، بوزورث، و کسروی، این مسئله را تأیید کرده‌اند.[23]

برخی نویسندگان کردتبار نیز نظیر سید حسین حزنی مکریانی، محمدامین زکی، بابامردوخ روحانی، سلاریان را کرد دانسته‌اند.[24]

نمایی از قلعهٔ شمیران

خاندان‌های دیلمی که از ابتدا تا میانهٔ قرن چهارم هجری تأسیس شدند، عبارتند از سلاریان، خاندان ماکان کاکی و حسن فیروزان، زیاریان، آل‌بویه.
سالاریان، از زمانی طولانی میان دیلمی‌ها شهرت داشتند ولی دارای شکوه و قدرت نبودند تا اینکه قلعه شمیران را تصرف کردند.[25] آنها در مدّت شکل‌گیری قدرتشان، به لنکریان مشهور بودند. در دو قرن اول هجری، تنها سلسلهٔ شناخته‌شدهٔ حاکم بر دیلم برای اعراب مسلمان، جستانیان بودند. خانواده لنکر و طایفه‌ای از دیلم که این خانواده در آن قرار داشتند تحت نفوذ جستانی‌ها بودند. ظاهراً در آن دوره در دیلم، دو طایفه با دو زبان یا لهجهٔ متفاوت حضور داشته‌اند، که یک طایفه، طایفهٔ جستانیان بوده که شناخته‌شده بوده‌است و یک طایفه همان طایفه‌ای است که لنکریان از میانشان برخاستند و به این دلیل که در کوه‌ها و قلعه‌های غیرقابل‌دسترس دیلم می‌زیستند، اطلاعات خاصی ازشان در دست نیست.[26] درکل، خانواده لنکر، خانواده‌ای ضعیف و گمنام بودند که تنها به‌دلیل تسلط بر قلعه شمیران و سپس برقراری رابطهٔ خویشاوندی با جستانیان، به قدرت رسیدند. ابوعلی حسین بن احمد در نامه‌ای که به صاحب بن عباد راجع‌به قلعه شمیران نوشته‌است، به این موضوع اشاره می‌کند.[27]

با این‌حال، نمی‌توان گفت سلاریان سلسله‌ای کوچک و بی‌اهمیت بوده‌اند؛ زیرا اگر بی‌اهمیت بودند، پادشاه بزرگی همچون جستان با آنها وصلت نمی‌کرد.[29][30] ظاهراً جستان دختر مسافر بن لنکر را به همسری گرفت و دختر خودش را به محمد بن مسافر داد.[31]

با مرگ جستان، که مخالف عباسیان بود، علی بن وهسودان، جانشین او شد. علی از خلافت عباسی اطاعت می‌کرد و به همین سبب حکومت اصفهان به او واگذار شد. او در اطاعت از خلیفه تا آنجا پیش رفت که داعی صغیر، را دستگیر کرده و می‌خواست او را به بغداد بفرستد.[32] چندی بعد، محمد بن مسافر، علی بن وهسودان را به قتل رساند و حکومت مستقل خود را در طارم تأسیس کرد.[33] بنیانگذار سلسلهٔ سلاریان دقیقاً مشخص نیست اما محمد بن مسافر نخستین فرد از این خاندان است که شناخته شده‌است.[34]
بنابر احتمال، علت دشمنی محمد بن مسافر با علی بن وهسودان در دو دلیل دانسته‌اند:

1. همسر ابن مسافر دختر جستان بن وهسودان بود و وی علت مرگ جستان را زیاده‌طلبی علی بن وهسودان می‌دانست؛ به‌همین‌دلیل به خوانخواهی پدرزن برخاست.[35]
2. تابعیت علی بن وهسودان از خلافت عباسی.[36]

در سال ۳۳۰ ه‍.ق پسران محمد بن مسافر، مرزبان و وهسودان علیه او توطئه کردند و او را از حکومت ساقط کردند. این توطئه با حمایت مادرشان انجام شده‌بود.[37][38] ابن مسکویه علت این توطئه را رفتار تند و سخت‌گیری‌های دائمی او می‌داند و اینکه پسرانش از او می‌ترسیدند. وی داستان این توطئه را نیز به‌طور کامل آورده‌است.[39]

محمد فرمان‌روایی باخرد، هوشیار و آبادی‌دوست، ولی بی‌رحم و درشت‌خوی بود.[41]

ناحیهٔ قرمز محدودهٔ سلّاریان را نشان می‌دهد. قرمز پررنگ‌تر محدودهٔ شاخه طارم، و قرمز کم‌رنگ‌تر محدودهٔ شاخه آران و ارمنستان و آذربایجان هستند.

پس دستگیری محمد بن مسافر حکومت در دست وهسودان بن محمد، فرزند محمد، قرار گرفت؛ وی محمد را در قلعه‌ای زندانی نمود. در همان سال (۳۳۰ ه.ق) مرزبان، به سوی آذربایجان رفت و حکومت سالاریان آذربایجان را تأسیس کرد.[42][43]

از اوائل قرن سوم، حکومت آذربایجان و این نواحی بدست یاغیان بومی که از قبایل و طوایف مختلف بودند بود و خلافت عباسی تسلط چندانی بر این مناطق نداشت.[44] پیش از مرزبان تنها دو نفر توانستند این مناطق را کامل به سلطه خود دربیاورند که هر دو از طرف خلافت عباسی فرستاده و گماشته خلیفه شمرده می‌شدند ولی درمورد مرزبان اینطور نبود.[45]

پیش از مرزبان، دیسم الکردی والی آذربایجان بود. مرزبان با استفاده از شکاف‌های قومی و مذهبی میان سپاه دیسم، حمایت‌های برادرش صعلوک، که از سال ۳۲۶ از سرکردگان سپاه دیسم بود، و حمایت علی بن جعفر بر آذربایجان دست یافت.[46]

مرزبان دوین را نیز تصرف کرد و در سال ۹۴۱ میلادی سلسلهٔ ساجیان را منقرض کرد. وی با موفقیت حملات روس‌ها و حمدانیان موصل را نیز متوقف کرد. با این حال، او در جنگی با رکن‌الدوله بویه به اسارت درآمد. پس از اسیر شدن وی، بین فرزندان مرزبان، وهسودان، آل‌بویه و دیسم بر سر کنترل آذربایجان جنگ درگرفت. سرانجام مرزبان فرار کرد و دوباره کنترل آذربایجان را در دست گرفت. وی با رکن‌الدوله صلح کرد و دخترش را به عقد او درآورد و تا زمان مرگ در سال ۹۵۷ میلادی حکومت کرد.[47][48]

عمدهٔ شکوه سالاریان در دورهٔ مرزبان بوده‌است و پس از مرگش شعبه آذربایجان و آران و ارمنستان چندان شکوهی نداشتند و پس از مدتی از بین رفتند و مجموع دورهٔ حکومتشان تنها حدود ۴۰ سال بود.[49]

سواره‌نظام دیلمی

وهسودان و مرزبان دو برادر پشتیبان و یاور همدیگر بوده‌اند و همین موضوع موجب فتح آذربایجان و آران و ارمنستان توسط مرزبان شد و مرزبان را به یکی از بزرگترین فرمانروایان آن‌زمان تبدیل کرد.[50] وهسودان بن محمد در تارم با آنکه حریف قدرتمندی مانند رکن‌الدوله را در برابر خود داشت، با قدرت حکمرانی می‌کرد و به زنجان، ابهر، سهرورد و همچنین به بخشی از قزوین نیز دست یافت و اقدام به ساخت چندین قلعه جدید کرد.[51] اما پس از مرگ مرزبان در سال ۳۴۶ ه‍. ق، روابط فرزندانش و وهسودان به تیرگی و دشمنی کشیده‌شد و به‌تعبیر کسروی: 《وهسودان کاری جز این نداشت که به تباهی و نابودی فرزندان برادر خود می‌کوشید. 》[52]

خاورمیانه در حدود ۳۶۰ قمری، محدودهٔ سالاریان در نقشه مشخص است.

وهسودان بن محمد در تارم با آنکه حریف قدرتمندی مانند رکن‌الدوله را در برابر خود داشت، با قدرت حکمرانی می‌کرد و به زنجان، ابهر، سهرورد و همچنین به بخشی از قزوین نیز دست یافت و اقدام به ساخت چندین قلعه جدید نمود. پس از مرگ مرزبان در سال ۳۴۶، ه‍. ق، رابطه وهسودان با پسران مرزبان به دشمنی و تیرگی کشیده‌شد تا اینکه در ۳۴۹ ه‍.ق وهسودان، جستان و ناصر، دو پسر مرزبان را به فریبکاری به تارم آورد و بعد از دستگیری به قتل رساند. وهسودان سپس فرزند خود اسماعیل را با سپاهی انبوه به آذربایجان فرستاد و ابراهیم، پسر دیگر مرزبان را از آنجا بیرون کرد و خودش حکمرانی آذربایجان را بدست گرفت.[53]

نوح بن وهسودان

ظاهراً پس از وهسودان پادشاهی به پسرش نوح بن وهسودان رسید. اما در کتب تاریخی به وی اشاره‌ای نشده‌است و پادشاهی وی به این دلیل حدس زده می‌شود که حموی پسر نوح را فرمانروا معرفی کرده‌است.

پسر نوح بن وهسودان

پس از وی، بگفته یاقوت حموی، دژ شمیران به پسر نوح (که ظاهراً نام وی نیز جستان بوده‌است) رسیده‌بود و اما او کودکی بیش نبوده و عمده کارها توسط مادرش انجام می‌شد. فخرالدوله با وی ازدواج کرد و زنی از خویشاوندان خودش را به پسر او داد و بدین‌ترتیب دژ را بدست آورد.[54]

سالار ابراهیم

پس از مرگ فخرالدوله سالار ابراهیم[persian-alpha 3] به پادشاهی رسید.[55] در دورهٔ وی سلطان محمود غزنوی به ری لشکرکشی کرد و پسرش مسعود را در آنجا گماشت؛ پس از بازگشت سلطان محمود به خراسان جنگ‌هایی بین ابراهیم و مسعود رخ داد که ابن اثیر و بیهقی به این جنگ‌ها اشاره کرده‌اند. در نتیجه این جنگ‌ها ابراهیم توسط مسعود دستگیر شد. درحالی‌که ری و نواحی آن توسط افراد سلطان مسعود اداره می‌شد، تارم هنوز در اختیار خود سالاریان بوده‌است زیرا ابن اثیر فرار علاءالدوله بن کاکویه به تارم را نگاشته‌است. ابراهیم، علاءالدوله را نپذیرفت و گفت: «تاب جنگ با خراسانیان را ندارم.»[56]

جستان بن ابراهیم

ناصرخسرو در سفرنامه‌اش می‌نویسد در سال ۴۲۷ ه‍.ق از محوطهٔ تحت امر جستان بن ابراهیم گذشته‌است.[57]

به گفته شاهمرادی، پس از گزارش ناصرخسرو از جستان بن ابراهیم در سال ۴۲۷ ه‍. ق، دیگر در هیچ منبعی اطلاعی از آل مسافر نیست.[58]

• جستانیان
• دیلمیان

• شمس، اسماعیل (۱۳۹۳). سجادی، صادق، ویراستار. تاریخ جامع ایران. هفتم. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• احمد کسروی (۱۳۰۷). شهریاران گمنام. تهران: نشر دنیای کتاب.
• شاهمرادی، سید مسعود (۱۶ فروردین ۱۳۹۵). «آل مسافر و تشیع در دیلم و آذربایجان در قرن چهارم هجری».