سامن

جمعیت شهر سامن بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۴٬۷۲۴ نفر (۱٬۲۶۹ خانوار) بوده‌است.[3] همچنین شهر سامن در موقعیت مرکز بخش سامن قرار دارد و جمعیت بخش سامن طبق سرشماری سال (۱۳۹۵) ۳۱۰۶۰ نفر است.[4] [5]

فاصله شهر سامن با شهرستان ملایر حدوداْ ۱۰ کیلومتر است و نزدیک‌ترین روستاهای تابعه شهر سامن روستاهای نازول، نمازگاه، طجر، کهکدان و… هستند.

نزدیک‌ترین شهر به سامن، ملایر است که تقریباً ۱۵کیلومتر فاصله دارد. سامن از جنوب به استان لرستان متصل است. همچنین سامن به دلیل وجود راه‌های ارتباطی یکی از مسیرهای مهم جابجایی مسافر و مخصوصاً کالا می‌باشد که ارتباط استان‌های جنوبی کشور را با استان‌های غربی و شمال غربی کشور برقرار کرده‌است و بلوار شهدای سامن در اکثر اوقات سال یکی از پرترددترین مسیرهای استان همدان است.[6]

سامن از نظر جغرافیای دارای جاذبه‌هایی از جمله کوه‌ها و تپه‌های مشرف به باغات و مزارع و قنواتی از جمله قنات کیواره شالی، قنات دلزه، قنات میوا، قنات اسیلیه و همچنین باغات سرسبز میوه‌هایی از جمله گردو، انگور، آلبالو، گیلاس، زرد آلو، بادام است که در فصل بهار و تابستان این شهر را تبدیل به مقصد مسافران زیادی نموده‌است.[5]

حمد الله مستوفی مورخ شهیر قرن هشتم هجری قمری هنگام گذر از مسیر سامن می نویسد: مسیر را جنگلی انبوه فرا گرفته بود که تا وقتی به نهاوند رفتم به علت انبوهی جنگل آفتابی دیده نمی شد. 

همچنین در کتاب نادر شاه افشار آمده است از ملایر تا نهاوند جنگل ها به قدری انبوه بوده اند که آفتاب کمتر مشاهده می شده است. به طور نسبی آب و هوای سامن در زمستان ها سرد و پر برف و در تابستان ها سبز و پر آب و پوشیده از جنگل بوده است.

۱- شهر زیر زمینی باستانی (دستکند)

شهری زیر زمینی پنهان در استان همدان جنوب غربی شهرستان ملایر و در شهر سامن واقع شده‌است. این شهر در سال ۱۳۸۴ به‌طور اتفاقی کشف شد. باستان شناسان هسته اولیه شهر را متعلق به قبل از دوره اشکانیان می‌دانند که در طول تاریخ به وسعت آن افزوده شده‌است. موقعیت کنونی شهر این احتمال را می‌دهد که خرابه‌های شهری باشد که از آن به عنوان رامن در کتاب‌های المسالک و الممالک یاد شده‌است. این شهر به صورت دستکند بر بستری از سنگ گرانیت قرار دارد قسمت عمده این شهر زیر زمینی در زیر شهرسامن قرار دارد.[7]

۲- امام زاده ابراهیم واقع در روستای طجر

آستان باشکوه امام زاده ابراهیم در ۴ کیلومتری شهر سامن از توابع شهرستان ملایر، در وسط گورستان عمومی روستای طجر واقع شده‌است. مساحت امام زاده در حدود ۲۸×۳۰ متر است و گنبد آن دارای تیر چوبی است. صندوق امام زاده نیز از جنس چوب می‌باشد؛ طاق امام زاده خشتی گلی است. اصل بنای ساختمان بقعه مربوط به دوران قاجاریه بود. ابتدا به صورت مکانی کوچک بوده که خانواده ای فقیری در آنجا زندگی می‌کرده و از کمک‌های مردمی روزگار را می‌گذرانده‌اند. پس از وی سیدی آنجا را نگهداری می‌کرد. در سال ۱۳۴۸ توسط اهالی بازسازی شده و در حدود ۳۵ سال قبل ضریح بسیارعالی بر روی مرقد امام زاده نصب شده‌است. ضریح امام زاده در حدود ۳ × ۲ متراست و ساخت آن در اصفهان میدان نقش جهان انجام شده‌است. این بقعه دارای گنبدی گرد است. مساحت تقریبی بنا ۲۰۰ متراست که در جانب آن مسجد واقع شده و توسط هفت پلکان به صحن یا ایوان کوچک بقعه و پس از عبور از ایوان بقعه داخل حرم می‌شود. فضای اطراف حرم حدوداً ۲۰۰۰ متر مربع است که بوسیلهٔ دیوار دور تا دور آن محصور گردیده‌است. ورودی و خروجی فضای اطراف حرم دارای درب مشخصی نیست. داخل محوطه و سمت راست حرم مسجدی چسبیده به بقعه امام زاده وجود دارد که مسجدی بزرگ و زیباست. در کنارمسجد مقبرهٔ بسیار زیبایی برای شهدا ساخته شده‌است. اولین شهید روستا در جنگ تحمیلی شهید علی مطلبی است. روستا کلاً دارای ۱۴ شهید است.[8]

نسب شریف امام زاده سید ابراهیم مدفون در روستای طجر بخش سامن شهرستان ملایر به چهار واسطه به امام جعفر صادق منتهی می‌شود که از قرار ذیل است: سید ابراهیم بن عبدالله الاحنف بن عیسی الاکبر النقیب بن محمد الاکبر بن علی العریضی بن الامام جعفر الصادق.[8]

۳- برج خانقلی

این برج خشتی وگلی، در محله چال خانقلی شهر سامن واقع شده وقدمت آن به حدود ۷۰۰سال قبل می‌رسد وقطر پایه‌های آن در حدود ۱۵ متر می‌باشد. ارتفاع این برج در ابتدا در ۴ طبقه بوده‌است، که در زمان جنگ جهانی اول در حمله روسها، طبقه بالائی آن با توپ تخریب شده‌است. این بنا یکی از چهاربرج دیده‌بانی ودفاعی شهر سامن بوده‌است که در فواصل مختلف در اطراف شهر ساخته شد ه است این برج دارای ۴ طبقه است که طبقات اول ودوم از چینه که نوعی مصالح بومی است ساخته شده ودارای سقف طاقی شکل میباشدطبقات سوم وچهارم ازخشت خام وگل می‌باشد وپوشش مسطح تیر چوبی دارند. بدنه این طبقات دارای سوراخهای مشبک است که علاوه برجنبه تزیینی جهت تیراندازی به سوی دشمنان تعبیه شده‌است. برج خانقلی مربوط به دوره ایلخانی است و در شهرستان ملایر، بخش سامن، شهر سامن، خیابان امام، خیابان فارابی، محله چاله خانقلی، برج خانقلی واقع شده و این اثر در تاریخ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۱۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[9]

برج خانقلی در خیابان فارابی شهر سامن از توابع شهرستان ملایر در محله چال خانقلی واقع شده و از آثار دوره ایلخانی به‌شمار می‌رود. این برج از خشت و گِل بنا شده و در حدود ۷۰۰ سال قدمت دارد. این بنا یکی از چهار برج دیده‌بانی و دفاعی شهر سامن بوده‌است که در فواصل مختلف در اطراف شهر ساخته شده بودند. این برج در ابتدا ۴ طبقه داشته‌است که در زمان جنگ جهانی اول در حمله روس‌ها طبقه فوقانی آن در اثر اصابت توپ تخریب شد. طبقه اول و دوم برج از چینه ساخته شده و دارای سقف طاقی شکل می‌باشد. طبقه سوم و چهارم از خشت خام و گِل می‌باشد و پوشش مسطح تیر چوبی دارند. بدنه این طبقات دارای سوراخ‌های مشبک است که علاوه بر جنبه زینتی، جهت تیراندازی به سوی دشمنان در نظر گرفته شده‌اند.[10]

۴- مجموعه توریستی مصلی سامن (بام سامن)

با توجه به اینکه شهر سامن از نظر جغرافیایی محل اتصال ملایر به جنوب و غرب کشور است، پارک مصلی این شهر دارای یک موقعیت منحصر به فردی است و این روزها مصلی سامن با مناظر رؤیایی و آب و هوای خوب شاهد بازدید مسافران زیادی از سراسر کشور است. لازم است ذکر شود این پارک کوهستانی در آغلی مناسبت‌ها و مراسم ملی و مذهبی، محلی است برای تجمع اهالی شهر سامن.[11]

۵- مسجد جامع سامن مسجد جامع سامن یکی از قدیمی‌ترین مساجد است که مشخصه اصلی آن نبود ستون در فضای داخلی آن است قسمت جدیدی به این مسجد اضافه شده که آن را به مسجد بزرگی تبدیل کرده‌است.[12]

۶- مقبره سام و حام امامزاه سام و حام مربوط به دوره قاجار است و در شهر سامن، گلزار شهدای قدیمی سامن واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۱۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[13]

۷- حمام قدیمی روستای علمدار

این حمام هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد و بسیاری از افرادی که به شهرهای اطراف مهاجرت کرده‌اند گاهی برای استفاده از حمام بازمی‌گردند و معتقدند برای سلامتی بسیار مفید است.[14]

شهری زیر زمینی پنهان در جنوب استان همدان در شهر سامن واقع شده‌است. این شهر در سال ۱۳۸۴ به‌طور اتفاقی کشف شد. باستان شناسان هسته اولیه شهر را متعلق به قبل از دوره اشکانیان می‌دانند که در طول تاریخ به وسعت آن افزوده شده‌است. موقعیت کنونی شهر این احتمال را می‌دهد که خرابه‌های شهری باشد که از آن به عنوان رامن در کتاب‌های المسالک و الممالک یاد شده‌است. این شهر به صورت دستکند بر بستری از سنگ گرانیت قرار دارد قسمت عمده این شهر زیر زمینی در زیر شهرسامن قرار دارد. در حال حاضر اطلاعی از تاریخ دقیق این شهر در دست نمی‌باشد اما طبق بررسی‌های اولیه احتمال می‌رود قدمت این مکان به قبل از سلسله اشکانیان بازگردد. احتمالاً وسعت این شهر در زمان مهرداد یکم در حدود (از ۱۶۰ تا ۱۳۰ پیش از میلاد) به بیشترین حد خود رسیده باشد و برای انجام مراسم مذهبی درست شده باشد. وسعت این شهر بیش از ۳ هکتار برآورده شده‌است که در حال حاضر حدود ۲۵ اتاق این شهر در زیر منطقه‌ای موسوم به سرقلا کشف شده‌است. به علت رطوبت زیاد بخش عظیمی از این مکان هنوز در دل سنگ‌ها پنهان باقی‌مانده‌است. بخش‌های کشف نشده عموماً در عمق ۶ متری و بعضاً بیشتر قرار دارند که کار را برای باستان شناسان سخت می‌کند. این مکان به مرور در دوره‌های تاریخی وسعت گرفته و اتاق‌ها و راهروهای این شهر قدمت‌ها متفاوتی دارند. به نظر می‌رسد آنچه در حال حاضر از این مکان کشف شده تنها بخش کوچکی از این شهر باشد. به احتمال زیاد این فضا نخستین بار به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، احتمالاً میترائیسم، بر پایه پرستش «میترا» ایزد ایران باستان و خدای خورشید، مورد استفاده بوده شواهد و مدارک موجود حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‌گرفته‌است و برخی از کانال‌های این فضا احتمالاً برای تدفین قربانیان مذهبی یا بزرگان ادیان مورد استفاده قرار می‌گرفته. طبق بررسی‌های صورت گرفته این شهر در طول تاریخ شاهد سه دوره استفاده بوده‌است. دوره اول

علت شکل‌گیری این شهر پنهان به دوره اول بازمی‌گردد که طبق بررسی‌ها هسته اولیه شهر قدمت بیشتری از برخی از کانال‌ها و اتاقک‌های اطراف شهر دارد. این احتمال وجود دارد که این شهر برای انجام مراسمی خاص میترائیسم به‌طور پنهان درست شده‌است. دوره دوم

در این دوره از تاریخ بیشترین استفاده از این مکان صورت گرفته در این دوره مربوط یه سلسله اشکانیان می‌باشد. با اینکه حفر این مکان بسیار پیش تر از اشکانیان صورت گرفته اما استفاده مستمر و به نوعی دوران اوج خود را در زمان اشکانیان سپری کرده‌است. دوره سوم دوره سوم دوره افول این مکان باستانی می‌باشد که به نظر می‌رسد با کاسته شدن قدرت پادشاهان ایران هم‌زمان می‌باشد. در این دوره از این مکان به عنوان پناهگاه و تدفین مردگانی خاص استفاده می‌شده‌است. این دوره از زمان حمله اعراب به ایران و جنگ نهاوند تا جنگ جهانی اول و حتی دوره دوره قاجار ادامه داشته‌است؛ و موردی که همه باستان شناسان در مورد آن اتفاق نظر دارن مجهول بودن این شهر در تمام سه دوران خود است. به‌طوری‌که این مکان توسط افراد خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته و عموم مردم از این مکان مرموز اطلاع نداشته‌اند.[15]

مرحوم اسماعیل سامنی :

فرزند فتحعلی بگ، مالک چندی روستا و زمین‌های زراعی در سامن و حومه، رئیس دیوان عالی کل کشور در اواخر دوره پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم. نامبرده انسانی تحصیل کرده در علوم حقوقی و فقهی و دارای مدرک دکتری در و مسلط به چهار زبان عربی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی بوده‌است. وی فردی خیر، متواضع، فداکار، واقف املاک بسیار که از پدر به ارث برده بوده‌است. همچنین به مدت چندین سال در ابتدای خدمتش استاندار استان‌های آذربایجان‌های شرقی و غربی و مازندران بوده‌است[16]

محمود گودرزی :

محمود گودرزی (زاده ۱۳۳۴) سیاستمدار، کشتی‌گیر سابق، استاد تمام دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی دانشگاه تهران، وزیر سابق وزارت ورزش و جوانان و دبیر شورای عالی جوانان جمهوری اسلامی ایران است.

دکتر علی محمد ترابی :

(دکتر علی محمد ترابی) (زاده ۱۳۴۰) اقتصاددان، مدیر گروه و عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان، استاد افتخاری دانشگاه تربیت مدرس تهران، مشاور ارشد وزیر اقتصاد و دارایی دولت چهارم، مولف بیش از ده جلد کتاب در حوزه های مختلف اقتصادی، بورسیه دولت جمهوری اسلامی ایران بعنوان نخبه علمی جهت ادامه تحصیل در دانشگاه سوربن فرانسه.(وفات فرانسه سال ۱۳۷۳ شمسی برابر با سال ۱۹۹۴ میلادی).

مسعود شايگان : روزنامه نگار، مترجم و فعال رسانه اي ،متخلص به پشمالو، او سابقه فعاليت در رسانه هاي مختلف ايران را دارد.

خسرو روزبه :

خسرو روزبه مشهور با نام‌های مستعار «سعیدی» و «ستخر»

(مخفف ستوان توپخانه، خسرو روزبه) (۱ شهریور ۱۲۹۴، سامن ملایر- ۲۱ اردیبهشت ۱۳۳۷)

ستوان کمونیست، ریاضیدان، نویسنده، متخصص نظامی و استاد دانشکده افسری و از اعضای شاخص سازمان نظامی و مخفی حزب توده و مسئول شعبه اطلاعات کل آن بود. او را چه بسا بتوان جنجال‌برانگیزترین و شناخته‌شده‌ترین چهرهٔ جنبش کمونیستی در ایران نامید. روزبه نویسنده چندین کتابچه آموزش شطرنج و جنگ‌افزارهای توپخانه‌ای بود و تألیفات او دربارهٔ خمپاره و توپ سال‌ها به عنوان کتاب درسی مدارس نظامی تدریس می‌شد. او به همراه آرداشس اُوانِسیان نخستین فرهنگ واژگان سیاسی در ایران را به رشته تحریر درآورد. خسرو روزبه یکی از شخصیت‌های جنجالی تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌رود و عملیات او در گریز از دام مأموران، سال‌ها نقل محافل و شهره خاص و عام بود. او به سال ۱۳۳۶ دستگیر شد و یک سال پس از آن به اعدام محکوم و تیرباران شد.

ساواک هیچ‌گاه اعترافات روزبه را بیرون نداد، شاید به این خاطر که مرگ جسورانه‌اش، از او یک الگوی انقلابی ساخته و پرداختن بیش‌تر به این موضوع، موجب شهرت بیش‌تری برای روزبه می‌شد. ساواک ترجیح می‌داد از مخالفان شاه - زنده یا مرده - افرادی گم‌نام بسازد.

بخش سامن، متشکل از شهر سامن با چهار دهستان سامن، آورزمان، سفید کوه و حرم رود سفلی و دارای ۶۵ روستا، بر اساس آخرین سرشماری انجام شده در سال ۱۳۹۵ دارای ۳۱۰۶۰ نفر جمعیت در جنوب غربی شهرستان ملایر واقع شده.[17]

۶۵ روستای تابعه سامن : ابدر- حسن ابادابدر- اورزمان- دوریجان- عباس اباد- مهدی اباد- میانزولان- دهلق- جریا- دره امیدعلی- لولوهر- موداران- ارته بلاغ- بلرتو- کلیل اباد- هزارجریب- اسکنان- حسین ابادناظم- مالیچه- حسن کوسج- ده نواورزمان- قلعه کرتیل اباد- کرتیل اباد- کهریزحسین ابادناظم- ایرانه- بهمن اباد- شریف ابادطجر- ناصح اباد- جیجان رود- خوش اباد- حاجی خدر- زرشگی- ضرب علی- نازول- نمازگاه- هریرز- کهکدان- محموداباد- واشان- یونس- امیرالامرا- سراب طجر- طجرسامن- فیروزاباد- کمربنه- اردکلو- پیرسواران- انوچ- رحمن ابادانوچ- انجیره- زاغه انوچ- بهاره- سیاه کمر- قشلاق انوچ- علی مرادخواه- چشمه ساران- گلدره انوچ- دهریز- بیدکلمه. محله‌های شهر سامن:

1. سرقلا
2. سرکمر
3. سر اسیل
4. محله نو
5. علی‌آباد
6. چاله گوشه
7. پشت باغا
8. شهرک قائم

محله‌ها و وجه تسميه محله هاي سامن: سامن اكنون دارای سه محله اصلي سرکمر، سر اسیل و محله نو می‌باشد. قدیمی‌ترین مكان براي زندگي در سامن محله سرقلا است. به معني بالاترين خانه ها كه سامن در ابتدا از همین یک محله تشکیل شده بود، سرقلا از نظر موقعيت مكاني نسبتا بلند تر و مرتفع تري بود و در سه طرف سرقلا مكان هايي گود و چال وجود داشت كه تبديل به مكان هايي براي دسترسي به اب در نظر گرفته ميشد، اين مكان ها بعدا بنام چال گوشه ، چال بغچه تيت (باغجه توت)، چال خانقلي فراخوانده مي شد. بعد از سرقلا محله سركمر از قديمي ترين محله است كه علت نهادن نام سرکمر بر این محله به خاطر واقع شدن آن بر روي سنگ‌های گرانیت استکه به زبان سامنی کمر نامیده می‌شد و آنچه که اکنون این گفته را تأیید می‌نمایید همان کشف شهر زیر زمینی است که تماماً از سنگ‌های گرانیتی تشکیل یافته‌است. دومین محله سامن بعد از محلهٔ سر کمر که جمعیتی را در خود جای داد سر اسیل يا سر استیر است که در زبان پهلوی آبگیر را معنی می‌دهد. خانه‌های این محله چون در گرداگرد آبگیری بنیاد نهاده شد آن را سراستیر یا سراسیل نام نهادند.سومين محله سامن محله نو هست كه در گويش سامني به ملنو معروف است محله نو از نامش پیداست که محلهٔ جدید الاحداثی بوده که در اطراف دو محله قدیمی احداث شده‌است.[18]

اسامی مزارع سامن: دلزه (دزله)-دره قشلاق-کریم آباد-پشت باغا-سیاه کوه- زرین خانه- اسیلیه- مزرانو- حیازه- کیوره افشار (شالي)- کیوره قاضی- ورکونه- دره خونی- دره کلنگ- دره اسبی- می وا(جایی که تاکستان آنجا را آباد کرده)- اُشتِرمل- داله- دِله - زونی اؤ- زاغه- یه رو را- کوهانی-

پوشاک قدیم زنان سامن

لباس زنان سامن با توجه به سن آنها از نظر رنگ وتاحدودی طرح با هم تفاوت داشت

زنان مسن تر پارچه هائی به رنگ تیره و طرحی ساده و سربندی سیاه و سفید را ترجیح می‌دادند.

روسریهای زنان جوان که در زبان سامنی به آن ((سر بن)) می‌گفتند زیبائی خاصی به سر زنان می‌داد. این روسریها که معمولاً ابریشمی بودند و در طرح‌ها و رنگهای مختلف به کار می‌رفت. با گره زیبائی به دور سر پیچیده می‌شد گوشه‌های آن هم به صورت آویزان بر پشت سر قرار می‌گیرد. یکی از مزایای آن حفاظت سر از سرما بود.

پیراهن زنان سامن دارای برشی ساده، بلند و گشاد بودبا طرح‌های گلدار و رنگهای الوان. قسمت‌های دیگری بر روی پیراهن زنان قرار می‌گرفت ((کت)) که نیم تنه را می‌پوشاند، نواردوزی نداشت و با دکمه در جلو بسته می‌شد. جلیقه (جلیقزه) که همیشه باز بود و دکمه نداشت و در قسمت جلوی آن یراقدوزی، سکه دوزی شده بود.[19]

پوشاک قدیم مردان سامن:

مردان سامنی دارای پوشش ساده ای بودند. جنبه‌های تزئین آن کمتر بود. شلوار آنان معمولاً به رنگ مشکی به طرح و هیبت شلوارهای کردی بود. پیراهن آنان با برش ساده و اغلب به رنگ سفید و گاه رنگین، دارای یقه ای ساده، جلو بسته که معمولادر جلو آن سه دکمه قرار داده شده بود.. قسمت دیگر آن (مراد بگی یا مراد خانی) بود که در طرح‌های گلدار و شاد برای مراسم شادی و جشن و طرح‌های ساده با رنگهای کم مایه در انجام مراسم تشریفاتی و عزا بکار می‌رفت. کلاه نمدی که گاهی سربندی به دور آن پیچیده می‌شد، شال (شال به دور کمر وبر مراد بگی پیچیده می‌شد و کلیه‌ها را از سرما محافظت می‌نمود)

و گیوه (که از نخ سفید و گاهی سیاه بافته می‌شد از بوی بد پا جلوگیری می‌کرد) نیز از خصوصیات ویژه لباس مردان سامنی بود.[19]