زید بن علی

زید بن علی می‌گوید:

سیزده سال با قرآن خلوت کردم آیات آنرا می‌خواندم و دربارهٔ آن می‌اندیشیدم[25]

او در تشخیص معانی قرآن و طرز قرائت آن، صاحب نظر بود و در بحث‌های خود، همیشه با الهام از این کتاب، مخالفین را در بحث مغلوب می‌ساخت دربارهٔ زید گفته‌اند: او قرائت خاصی در قرآن داشت[26] و کتابی در این زمینه تألیف نمود.

جعفر بن محمد در این مقام از ممارست و مطالعه عمیق وی سخن می‌گوید و با جمله‌ای افتخارآمیز از او یاد می‌کند:

به خدا سوگند، او در میان ما بیش از همه به قرائت قرآن اشتغال داشت.[12]

زید بن علی در اسناد حدود ۶۱ روایت واقع شده‌است و همه این روایات را از پدرانش نقل می‌کند. وی کاتب و راوی صحیفه سجادیه نیز می‌باشد[27]

او در علم کلام، فقه، حدیث و… کتاب‌هایی تألیف نمود که تعداد آن بیش از ۱۰ رساله‌است.

• کتاب الصفوه و مسئله امامت[28]
• مجموع الفقهی[29]
• القلة و الجماعة[30]
• المجموع الحدیثی
• تفسیر غریب القرآن
• اثبات الوصیة
• قرائته الخاصه
• قرائة جده علی بن ابی طالب * منسک الحج
• اخبار زید

این‌ها مجموع تألیفاتی است که در لابلای قرون و اعصار و گذشت زمان و حوادث از زید بن علی به یادگار مانده‌است.[31]

زید خود یکی از برجسته‌ترین شاگردان مکتب علی بن حسین و محمد بن علی و برادر زاده‌اش جعفر بن محمد بود و علوم مختلف اسلامی را مستقیماً از این سه اخذ کرد، و پس از تسلط کامل در این علوم خود نیز به تربیت شاگردان پرداخت. شاگردان برجسته وی عبارت بودند از:

1. یحیی بن زید (فرزندش)
2. محمّد بن مسلم (از بزرگان اسلام است)
3. ابی حمزه ثمالی (فقیه اسلامی)
4. محمّد بن بکیر (فقیه اسلامی)
5. ابن شهاب زهری[32]
6. شعبة بن حجاج[32]
7. ابوحنیفه (وی مدتی شاگرد مکتب علمی محمد باقر و جعفر صادق بود. ۲ سال در محضر زید بن علی شاگردی کرده‌است.[33]
8. سلمة بن کهیل (از محدثین و بزرگان شیعه‌است).[34]
9. یزید بن ابی زیاد
10. هارون بن سعید عجلی
11. ابوهاشم بن رمانی
12. حجاج بن دینار
13. آدم بن عبداللّه خثعمی
14. اسحاق بن سالم
15. بسام بن صیرفی
16. راشد بن سعد
17. زیاد بن علاقه
18. عبداللّه بن عمرو بن معاویه

این‌ها شاگردان ممتازی بودند که از کلاس علمی وی برخاسته‌اند و غیر از شاگردان وی از دودمان بنی هاشم و فرزند ابوطالب اند مانند:

1. ابراهیم بن حسن مثنی
2. حسن مثلث
3. حسین بن علی بن الحسین الشهید (برادرش)
4. عبیداللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن ابی طالب[35]
5. عبداللّه بن محمّد بن عمر بن علی[36][37]

با توجه به اوضاع و احوال مسلمانان در زمان خلفای اموی و ستمهایی که از طرف آنان نسبت به خاندان محمد و مجاهدین علوی، صورت می‌گرفت، علت قیام زید بن علی را می‌توان چنین برشمرد:

• فشار و ستم فراوان بنی امیه بر خاندان محمد و فرزندان آنها؛
• انتقام خون کُشته‌شدگان کربلا؛
• فاصله گرفتن خاندان بنی امیه از اصول اسلامی و سنت محمد؛
• امر به معروف و نهی از منکر، و تغییر وضع جامعه مسلمین؛
• بازگردانی حکومت اسلامی به امامت و… (سیره و قیام زید بن علی)

باید گفت که روایات بسیاری وجود دارد که امام اثنی‌عشری، از قیام زید بن علی پشتیبانی کرده. علی بن موسی راجع به قیام زید به مأمون گفت:

جعفر صادق گفت: زید برای قیامش با من مشورت کرد. من به او گفتم: عمو جان اگر دوست داری و راضی هستی که همان به دار آویخته در کُناسه باشی، پس راه تو همین است. چون زید از نزد جعفر صادق بیرون رفت، وی گفت: وای به حال کسی که ندای او را بشنود و او را یاری نکند.[51]

شهید اول در کتاب «قواعد» در باب امر به معروف و نهی از منکر با کمال صراحت گفته:

«... یا اینکه جائز باشد قیام آنها به اذن امام واجب الطاعة باشد مانند خروج زید بن علی و دیگر فرزندان علی.[52]

مامقانی، در این زمینه با صراحت گفته:

«خلاصه سخن اینکه من زید را از نظر وثاقت معتبر می‌دانم پس از آنکه معلوم شد خروج و قیام وی به اذن جعفر صادق بوده‌است.[53]

شیخ حسن صاحب کتاب «معالم»، می‌گوید:

سلیمان بن خالد در قیام زید از طرف امام وقت اذن داشت در صورتی که سلیمان با اذن امام به کمک زید شتافت و دوش به دوش او با دشمن جنگید، چگونه می‌توان گفت خود زید رهبر نهضت بدون اذن امام قیام کرد.[54]

سید ابوالقاسم خوئی، در کتاب نفیس رجالش، پس از بررسی و جرح و تعدیل روایات، و قاطعیت عقیده خود را دربارهٔ زید چنین گفته:

«همانا زید از جانب امام ماذون بود»[55]

زید مردم را به رضای آل محمّد دعوت می‌نمود. زید بن علی خواستار اصلاح امر امت اسلام بوده‌است و می‌خواست در صورت پیروزی، حکومت و خلافت را به امامت برگرداند.

زید بن علی در ماه شوال سال ۱۲۰ قمری به قصد قیام و نهضت ضد دستگاه بنی امیه وارد کوفه شد. وی در این روزها به شکل پنهانی زندگی می‌کرد. در این ایام یوسف بن عمر، استاندار کوفه در شهر حیره به سر می‌برد و مردی بنام حکم بن صلت را جانشین خود کرده بود. زید مدت ۵ ماه در کوفه و بصره، مردم را به نهضت و قیام و بیعت با خود دعوت می‌کرد، و مردم گروه گروه به محل سکونت وی می‌رفتند و با او بیعت می‌کردند و دست وی را به عنوان کمک و پشتیبانی او می‌فشردند.[56] البته بیعت با احتیاط و مخفیانه صورت می‌گرفت[57] چند نفر از طرف زید مأمور بودند که نام هم پیمانان را بنویسند و در مدت کوتاهی تعداد این گروه به ۱۵ هزار نفر فقط از کوفیان افزایش یافت[58]

در تاریخ طبری می‌گوید:

زید در ایام اقامت خود در کوفه دختر یعقوب بن عبداللّه سلمی و دختر عبداللّه بن ابی الغیس ازدی را به عقد خویش درآورد و علت آن این بود که این دو زن از خاندان شیعه و طرفدار اهل بیت بودند.

[59]

زید بن علی علاوه بر کوفه که در آن عصر مرکز عراق بود به دیگر شهرها و بخش‌های مهم عراق و حتی مراکز دور دست فرستادگانی گسیل داشت تا برای او از مردم بیعت بگیرند[60]

1. یزید بن ابی زیاد، را به سوی رقه فرستاد
2. سالم بن ابی الحدید، که او را به سوی زبید ایامی فرستاد
3. عبدة کثیر جرمی و حسن بن سعد به سوی خراسان.[61]
4. عثمان بن عمیر ابویقظان فقیه[62]
5. فضیل بن زبیر که مأمور بود پیام و نامه‌های زید را برای شخصیتهای برجسته و بزرگان و فقهاء و قضات ببرد و آنان را به بیعت و جهاد با زید دعوت کند[63]

ابوحنیفه، امام فرقه حنفی است. او یکی از شاگردان زید بن علی بود(درموردش گفت اگر آن دو سال نبود من هلاک میشدم) و علوم و معارف اسلامی را به مدت بیش از دو سال در محضر زید در کوفه استفاده می‌کرد، و بعداً خود دارای رایی مستقل و مجزا از مکتب شیعه شد. زید نامه‌ای را بوسیلهٔ فضل بن زبیر برای ابوحنیفه فرستاد و او را به کمک خود و جهاد ضد حکومت بنی امیه دعوت نمود.[77]

زید بن علی تاریخ قیام را شب چهارشنبه اول صفر سال ۱۲۱ قمری قرار داده بود. امّا کُشته‌شدن دو تن از یاران زید به دستور استاندار کوفه و احتمال حمله غافلگیرانه دشمن سبب شد که زید و یارانش زودتر دست به کار شوند و قبل از هجوم دشمن مواضع خود را مستحکم کنند و رسماً آماده نبرد گردند.[78] آنان هفت روز مانده به آخر محرم چهارشنبه، شب هنگام از شهر خارج شدند و خود را برای جنگ مهیا ساختند. البته نقل قول‌های دیگری دربارهٔ تاریخ قیام وی هست ولی آنچه به نظر صحیح می‌رسد این است که زید و یارانش در همان شب چهارشنبه اول صفر برای نبرد خارج شده باشند چون طبق گواهی خود طبری و ابوالفرج اصفهانی، جنگ به‌طور رسمی روز چهارشنبه آغاز شد و سه روز ادامه یافت تا روز جمعه ۳ صفر که زید کُشته‌شد و جنگ پایان گرفت[79]

در مقاتل الطالبین آمده‌است: «زید شب را به صبح رساند در حالی که تمام کسانی که به وی پیوستند در طول شب پیش، تنها ۲۱۸ تن پیادهٔ تیرانداز بودند! پس زید بن علی پرسید سبحان الله! پس بقیهٔ مردم کجا هستند؟ گفتند آنها را در مسجد محاصره کرده‌اند. زید گفت: نه به خدا این عذر پذیرفته شده‌ای نخواهد بود برای کسی که با ما بیعت کرده‌است…[80]

یوسف بن عمر به حکم بن صلت پیام داد که مردم کوفه را در مسجد محاصره کند و درهای مسجد و بازار را ببندد و از خانه‌هایشان برای آنان غذا ببرند تا اینکه کسی نتواند از چنگ ما فرار کند و به زید بپیوندد؛ و دستور داد موقعی که مردم در مسجد زندانی شدند مخفیگاه زید را محاصره کن و او را دستگیر نمایند و…[81]

مأموران خانه به خانه به جستجوی زید پرداختند امّا اثری از وی نیافتند آنان خیال می‌کردند زید در خانه معاویة بن اسحق فرزند زید بن حارثه یکی از یاران وفادارش باشد امّا این خانه را هم گشتند و زید را نیافتند. زیرا آن شب زید و یارانش از شهر خارج شده بودند و در بیابان به سر بردند. به نقل تاریخ طبری و دیگر مورخین آن شب، شب چهارشنبه اول صفر بود، شبی سرد و طاقت فرسا. از آن ۴۰ هزار نفری که با او بیعت کرده‌اند تنها ۲۱۸ تن به گرد او جمع شدند و همه خود را برای فردا و روز جنگ و مرگ آماده می‌کنند.[82]

دربارهٔ عده یاران و طرفداران زید در روز قیام روایات مختلف است و سه قول در این زمینه نقل شده‌است:

1. بعضی تعداد آنان را ۱۵۰ مرد جنگی می‌دانند.[83]
2. و در بعضی روایات عدد آنان، ۲۱۸ نفر آمده‌است و زید از این بابت نگران بود چون او انتظار داشت همه آنان که با او دست بیعت دادند به کمک او بشتابند[82]
3. برخی هم تعداد ۵۰۰ نفر را نقل کرده‌اند. لشکر دشمن بیش از دوازده هزار نفر بودند.[84]

روز چهارشنبه اول صفر سال ۱۲۱ قمری نخستین روز نبرد بین زید بن علی، با هشام بن عبدالملک اموی بود. صاحب «انساب الاشراف» دربارهٔ شجاعت زید و نبرد او می‌گوید: «مردم قهرمانی را به دلیری و بی باکی او ندیده بودند.[85] در نامه دانشوران به نقل از مسعودی در «مروج الذهب» گوید: «چون میدان مقاتلت و بازار مجادلت گرم شد زید بن علی مانند شیر غران و پیل دمان و نهنگ جوشان چنگ درانداخت و جنگ درافکند و از یمین و یسار مرد و مرکب به خاک و خون نگونسار کرد».

در ساعات پایانی روز پنجشنبه که دومین روز جنگ زید و یارانش بود بسیاری از آن‌ها به خاک و خون غلطیده بودند اما ناگهان ورق برگشت و زید و یارانش با یورشی سهمگین خود را به قلب سپاه امویان رساندند و آنان را تا محله «بنی سلیم» تعقیب کردند. «عباس بن سعد مزنی» فرمانده لشکر دشمن از یوسف کمک خواست و او عده‌ای از تیراندازان ماهر را به حمایت آنان فرستاد. درست هنگام غروب آفتاب ناگهان تیری به طرف چپ پیشانی زید اصابت کرد و شدت آن بحدی بود که تا انتها در پیشانی او فرورفت[86] این تیر را یکی از غلامان یوسف بن عمر به نام «راشد» انداخته بود. برخی هم گفته‌اند که «سلیمان بن کیسان کلبی» آن را رها کرده بود. چون تیر به پیشانی زید اصابت کرده و نزدیک بود از اسب سقوط کند فریاد زد: «کجاست آن کسی که راجع به ابوبکر و عمر از من پرسش می‌کرد. آنان مرا به این روز و حال کشاندند.[87] همچنین نقل کرده‌اند که یک وقت از زید پرسیدند، چه کسی حسین بن علی را در کربلا شهید کُشت؟! زید در پاسخ گفت: حسین را «سقیفه بنی ساعده» کُشتند.[88] یاران زید بدن وی را که از اسب به زمین افتاده بود را از میدان نبرد دور کردند؛ و او را برای معالجه و استراحت به خانه یکی از اصحابش به نام «حران بن ابی کریمة» در قسمت بازار نزدیک «سکة البرید» بردند.[89] برخی هم گویند، او را به خانه‌ای به نام (دارالحوارین) در نزدیکی سبخه حمل کردند[90] در این حال یحیی فرزند زید وارد شد و خود را به روی پدر افکند، و با چشمانی گریان گفت: پدر تو را بشارت باد که به زودی به دیدار محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین خواهی شتافت. زید در اینجا به فرزندش سفارش می‌کند که راه وی را ادامه بدهد… برای مداوای وی پزشکی را آوردند ولی پزشک گفت اگر تیر را بیرون بیاوریم وی جان به در نمی‌برد. زید گفت: مرگ برای آسان تر است از این حالتی که در آن هستم. پس طبیب با کلبتین (انبری که با آن دندان می‌کشند)، تیر را از پیشانی او بیرون کشید. همان لحظه‌ای که تیر را بیرون کشیدند او هم جان را به جانان تسلیم کرد.[91]

درگذشت زید در روز جمعه ۲۵ محرم سال ۱۲۱ قمری است. وی در آن هنگام ۴۲ سال داشت.[92]

یاران زید برای اینکه بدن به دست آن‌ها نیفتد به دنبال راهی بودند بعضی گفتند: زره آهنین را به تن او می‌پوشانیم تا بدن سنگین شود، آنگاه آن را به امواج آب‌های فرات می‌سپاریم تا به قعر آب فرورود. برخی دیگر گفتند بهتر است که سر او را از بدنش جدا سازیم تا شناخته نشود و بدن را میان دیگر کُشته‌شدگان رها سازیم. امّا یحیی بن زید این نظر را رد کرد. دیگری گفت: بهتر است بدن را تا «عباسیه» ببریم و در آنجا دفنش کنیم، این سخن پذیرفته شد، و همه تصمیم گرفتند از تاریکی همان شب استفاده کنند و بی صدا بدن را دفن کنند[93] آنان بدن را به آرامی کنار جوی آبی بردند و آب را بستند و در وسط جوی قبری حفر کردند و پس از دفن بدن و خاک ریزی روی آن، آب را از روی آن عبور دادند تا دشمن به هیچ وجه متوجه بدن نگردد[94]

در هنگام دفن یک غلام جوان، ناظر دفن کردن بدن بود و او به طمع جایزه صبح زود نزد حکم بن صلت رئیس شرطه کوفه و معاون یوسف بن عمر رفت و سرگذشت دفن بدن را گزارش داد و دشمنان زید را به محل قبر راهنمایی کرد.[95] یوسف بن عمر، دستور داد یکی از نزدیکانش به نام (خراش بن حوشب) با دیگری قبر را نبش کردند و جسد را بیرون آوردند حجاج بن قاسم بدن زید را با ریسمانی روی شتر بسته به دارالاماره برد.

نصر بن قابوس می‌گوید:

من دیدم بدن زید را که بر شتری حمل می‌کردند و آن را با طنابی بسته بودند و به تن او یک پیراهن زرد رنگ هروی (هراتی) بود، آنگاه بدن را در کنار در قصر پائین انداختند بدن زید همانند کوه بر زمین قرار گرفت. آنگاه یوسف بن عمر دستور داد سر زید را از بدنش جدا ساختند و آن را برای هشام بن عبدالملک به شام فرستادند آنگاه بدن زید را در کنار بدن یاران دیگرش در کنار کوفه به دار زدند.[96]

پس از اینکه جسد زید و چند تن از یارانش را به دار زدند یوسف بن عمر، چند نفر نگهبان کنار دار گماشت تا شبانه روز مراقب بدن باشند، مبادا کسی شبانه آن را برباید و دفن کند.

در روایات اسلامی (اغلبا شیعه) این دربارهٔ او ذکر شده‌است:

1. دشمنان هنگامی که جنازه زید را به دار زدند، با کمال تعجب می‌دیدند که بدن زید رو به قبله بر می‌گردد و هر چه آن را برمی‌گردانند، باز فردا رو به سوی قبله داشت.
2. حکم بن عباس کلبی شاعر اموی از دشمنان زید است، موقعی که خبر مرگ زید و به دار زدن او را شنید بسیار خوشحال شد و چند بیت شعر که حاکی از عداوت وی با خاندان رسالت و محبتش به اجداد اموی خویش است سرود، وی در مقام سرزنش اهل بیت محمد و مفاخره این شعر را می‌گوید: «ما زید را بر شاخ درخت خرما به دار زدیم، و ندیدیم که (مهدی) را بردار کشند شما از روی نادانی، علی را با عثمان مقایسه کردید، و حال آنکه عثمان از علی پاک تر و بهتر است»[97]

چونکه جعفر صادق شنید این شاعر اموی این طور گفته سخت منقلب شد. جعفر صادق در حالی که دست‌هایش از شدت ناراحتی می‌لرزید، به آسمان بلند کرد و عرض کرد پروردگارا، اگر گوینده این دو شعر دروغگو است، کلب خود را بر وی مسلط کن، و دعای او مستجاب شد، و موقعی این شاعر عازم کوفه بود، در بین راه شیری به او حمله‌ور شد و وی را از پای درآورد؛ و موقعی این خبر به جعفر صادق رسید، صادق به سجده افتاد و گفت: «سپاس خدایی را که به وعده خود وفا کرد.»[98]

1. شیخ آمالی نقل کرده: مردی از بلنجر (نام بلده‌ای است) به کوفه آمد و چون بدن زید را بالای دار دید با کمال بی شرمی گفت: «آیا این فاسق را نمی‌بینید که چگونه خداوند او را کشت» امّا طولی نکشید که در چشم‌های او آماسی پدید شد که از هر دو چشم نابینا گشت.
2. در کتاب «الحدائق الوردیة» آمده که: دو نفر از طایفه (ضبه) به کُناسه کوفه آمدند، و آن دو دست هم را گرفته بودند، وقتی در مقابل چوبه دار رسیدند، ایستادند، یکی از آنان دست خود را به چوبه دار زد و این آیه را خواند: (این است پاداش کسانی که با خدا و رسول او می‌جنگید و باعث فساد در روی زمین می‌شوند، که جزای آنان یا قتل است یا به دار آویختن یا قطع دست و پا برخلاف هم…[99]

این مرد همین که خواست دست خود را از چوبه دار بردارد درد شدیدی دست او را فرا گرفت و گویند به مرض (آکله) دچار شد و همهٔ بدن او را گرفت تا مُرد.

1. موقعی که بدن زید برهنه بالای دار بود، قسمتی از پوست شکم او به نحو مخصوصی عورتین او را پوشانده بود.[100]

و نیز در «الحدائق الوردیة» آمده که: شخصی دست خود را روی چوبه دار زید گذاشت و گفت: «این است کیفر فاسق فرزند فاسق» برای این جسارت خداوند آن انگشتهای دست او را که روی چوبه دار بود به کف دستش فرو برد.[101]

1. و نیز در کتاب مزبور نقل شده که: شخصی به نام (عزرمه) که از طایفه اسدی بود، در کنار چوبه دار با چند تن از بستگان خود نشسته بود و با کمال بی شرمی و جسارت به بدن زید سنگ ریزه پرتاب می‌کرد؛ و هر روز این کار را تکرار می‌نمود. اسماعیل بن یسمع عامری می‌گوید: به خدا سوگند، عزرمه را وقت مرگش دیدم چشمهایش به‌طور وحشتناکی از حدقه بیرون آمده بود گویا دو شیشه سبز بودند.[101]
2. هنگامی که جنازه زید با وضع رقت باری روی چوبه دار برهنه آویزان بود عنکبوتها با تارهای خود روی عورت او را می‌پوشاندند و هرگاه دشمنان آن تارها را برطرف می‌کردند دوباره عنکبوتها روی آن تار می‌تنیدند.[102]
3. در «الحدائق الوردیة» است که: زنی از کنار چوبه دار رد شد، چون بدن زید را برهنه دید قسمتی از روپوش خود را به طرف بدن انداخت آن پارچه به اذن خدا، به بدن زید ملحق شد و آن را پوشاند.[103]
4. در همین کتاب آمده که: مردی به نام شبیب بن عزقد گوید: پس از مراجعت از سفر مکه به کوفه آمدم، با هم سفران خود به کناسه کوفه رسیدیم، وقت شب بود به چوبه داری که بدن زید بالای آن بود نزدیک شدیم بودی بسیار معطری به مشام می‌رسید، به دوستان گفتم: بوی دار آویختگان چنین است، ناگهان صدایی که گوینده آن را نمی‌دیدیم شنیدیم که می‌گفت: «بلی بوی فرزندان پیامبران که قدم به راه حق و عدالت نهادند، این چنین است»[104]
5. در همان کتاب آمده‌است که: پس از آتش زدن بدن زید خاکستر آن را روی آب فرات ریختند اما دیدند خاکستر همانند هاله‌ای از نور می‌درخشد[105]
6. یکی از نگهبانان چوبه دار می‌گوید: «من پیامبر خدا را در خواب دیدم، او کنار چوبه داری که بدن زید بالای آن آویزان بود، ایستاده بود، و با حالت تعجب می‌گفت: آیا بعد از من اینطور با فرزندم رفتار می‌کنید!؟ آنگاه خطاب به جسد زید کرد و گفت: ای زید تو را کشتند خداوند آنها را به دار زند[106]
7. محمد بن فرات نقل کرده‌است که: «زید بن علی را در روز سبخه دیدم در حالی که ابری زرد رنگ بر سر او سایه افکنده بود و هر کجا می‌رفت آن ابر هم با او حرکت می‌کرد.[107]

بنی امیه برای آنکه حیثیت از دست رفتهٔ خود را بازیابند و برای ترساندن مردم، بدن زید بن علی را مدتها بر چوبهٔ دار باقی گذاردند. سخنان در این باره بسیار است. از سخنان محدثین و تاریخ نویسان ۶ گفته بدست می‌آید که از یک سال و چند ماه آغاز شده و به شش سال هم می‌رسد. امّا آنچه از کتب معتبر تاریخی و حدیثی به دست می‌آید چهار سال بدن زید بالای دار بود. در سال ۱۲۵ قمری «ولید بن یزید» که به (فرعون امت) مشهور بود به یوسف بن عمر استاندار عراق نامه‌ای نوشت و دستور داد بدن زید را آتش بزنند. او هم مردی را به نام «خراش بن حوشب» را مأمور ساخت تا بدن زید را از دار پائین آورد و آن را بسوزاند و خاکسترش را با قایقی به رود فرات ریخت. آنگاه مردم را مخاطب خویش قرار داد و گفت: ای اهل کوفه، به خدا سوگند من این کار را کردم تا ذرات بدن او را همراه آب و نانتان بخورید.[108]

یوسف بن عمر استاندار عراق، سر زید را قبل از دار زدن از بدن جدا کرد (و بعضی گویند با سرهای چند تن از اصحاب زید، برای خلیفه غاصب اموی، هشام بن عبدالملک به شام فرستاد، هشام به آن کس که حامل سر زید بود، ده هزار درهم جایزه داد. آنگاه دستور داد سر زید را در دروازه شام بر بلندی نصب کنند به طوری که نظر عابرین را به خود جلب نماید[109] ابن ابی الحدید معتزلی در ذکر جنایات بنی امیه می‌گوید: شما قبر زید را نبش کردید و جسد مطهر او را برهنه به دار زدید و سر مقدس او را کنار مسند خویش قرار دادید تا اینکه خروس به آن منقار زند.[110]

هشام بعد از مدتی سر زید را برای «محمّد بن ابراهیم بن هشام» والی خود در مدینه فرستاد.[111] برخی می‌گویند وی قبل از هر چیز دستور داد سر زید را به خانه خواهرش زینب ببرند و آن را به دامن او بیفکنند آنگاه سر را برگردانند.[112] آنگاه یک شبانه روز سر زید را نزدیک قبر محمد نصب کرد.[113]

والی مدینه باز وحشت داشت مبادا شورشی شود، سر را به دستور هشام به مصر فرستاد و آن را در مسجد جامع مصر نصب نمودند.[114]

کندی در کتاب «الامراء» می‌نویسد:

«در سال ۱۲۲ قمری روز یکشنبه دهم جمادی‌الثانی ابوالحکم بن ابی الابیض قیسی والی مصر، سر زید را به مسجد آورد و آن را در مقابل دیدگان مردم نصب نمود و سخنرانی کرد.» امّا مردم مصر آن سر را شبانه دزدیدند و در مسجدی به نام «محرس الحضی» با احترام دفن نمودند[115]

مصریان سر زید را در محراب مسجد دفن کردند و آنجا را زیارتگاه خویش قرار دادند مردم کم و بیش از محل دفن سر آگاه شده و به آنجا می‌رفتند و به عبادت و دعا می‌پرداختند؛ و این جایگاه مقدس را در سال ۵۲۵ قمری به دستور «امیر افضل» برای پیدا کردن سر زید خراب کردند و به جستجو پرداختند تا آنکه سر را در محراب مسجد یافتند. «فخر الدین ابوالفتوح زیدی» در آن عصر خطیب و پیشوای مصر بود و از جمله کسانی بود که سر زید را دیده بود، معروف است که وی اثری به اندازه یک درهم در پیشانی زید مشاهده کرد (گویا این اثر تیری بود که در جنگ به پیشانی او اصابت نمود یا آنکه اثر سجده او بوده‌است که در روایتی به آن اشاره شد) خطیب مصر سر را خوشبو و معطر ساخت و آن را به منزل خویش برد؛ و پس از تعمیر مسجد آن را به محل خود برگردانده و در آنجا دفن نمود و هم‌اکنون این محل مقدس در محراب مسجد زیارتگاه مردم مصر است و مردم همه هفته یک شنبه‌ها شب و روز به آنجا می‌روند و زیارت می‌کنند و همیشه زائرینی در این جایگاه به یاد زید اشک می‌ریزند و درود می‌فرستند.[116]

از آغاز که امامت زید بن علی به وسیلهٔ برخی تبلیغ می‌شد، علمای بزرگ اثنی عشری، با این عقیدهٔ مخالفت کردند. اما روایت‌های ضعیفی وجود دارد که امامان اثنی‌عشری، زید بن علی را نکوهش کرده و از او خرده می‌گیرند که البته همهٔ این روایت‌ها به وسیلهٔ بزرگان علم حدیث، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و این اشکالات در آن‌ها یافته شده:

1. اکثراً از نظر سند ضعیف‌اند.
2. با وجود یک خبر صحیح، ولی همه معرض عن‌ها می‌باشند و کسی به آن عمل نکرده‌است.
3. این اخبار، معارضند با اخبار و روایات کثیره‌ای که در مدح و منقبت زید رسیده و می‌توان ادعای تواتر معنوی کرد[120]
4. بر فرض ضعف اسناد جمیع اخبار مدح، عمل اصحاب و تمسک علمای بزرگ شیعه از قدما تا متاخرین و معاصرین، منجر به ضعف سند آن است.
5. بر فرض درستی اخبار قدح، اکثر آن‌ها حمل بر تقیه شده‌است.
6. از همه مهمتر بنی امیه و سپس بنی عباس برای لکه دار کردن نهضتهای اسلامی عصر خویش مخصوصاً قیام‌های علویون روایاتی جعلی و ساختگی به نام مشاهیر اصحاب ائمه درست می‌کردند و در میان مردم پخش می‌کردند، تا مبادا مسلمانان مخصوصاً شیعیان تحت تأثیر این جنبش‌ها قرار گیرند و راه آنان را پیش گیرند و از آن طرف خود را نیز در مقابل این قیام تبرئه می‌کردند.[121]

نظرات علمای دوازده امامی دربارهٔ امامت زید:

• شیخ مفید در ارشاد می‌گوید:

  بسیاری از شیعیان به امامت زید معتقدند و علت پیدایش این عقیده این شد که: زید در موقع قیام می‌گفت من شما را به (رضای آل محمّد) دعوت می‌کنم، مردم خیال می‌کردند مقصود از رضای آل محمّد خود او است و حال آنکه زید این اراده را نداشت چون او به مقام و مرتبه و امامت برادر و برادر زاده اش محمد باقر و جعفر صادق اعتراف و اقرار داشت[122]

• علامه مجلسی می‌گوید:

  «او به امامت محمد باقر و جعفر صادق معتقد بود.»[123]

• مامقانی می‌گوید:

  عقیده عده‌ای نسبت به امامت زید به فریب شیطان است، با وجودی که خود زید این عقیده را نفی می‌کرد، و قائل به امامت فرزند برادرش جعفر صادق بود.[124]

• صاحب «ریاض الجنة» می‌گوید:

  «زید بن علی همیشه در آن فکر بود که انتقام خون جدش حسین و شهیدان کربلا را از دشمن بگیرد و به همین منظور قیام کرد، امّا گروهی پنداشتند وی دعوی امامت برای خودش دارد و این گمان خطا و بیهوده‌است چون او مقام و مرتبه برادر خویش و برادرزاده اش را می‌دانست و موقع وصیت پدرش که جعفر صادق را جانشین قرار داد حاضر بود و یقین داشت که امامت با برادرش می‌باشد، و بعد از او به جعفر صادق است.

• سید جلیل علتی بن عبدالحمید نیلی نجفی در «انوار المضیئه» می‌گوید:

  «جمعی از کم رشدان و کوته فکران خیال کردند، قیام زید بن علی بن الحسین به خاطر آن بود که خود دعوی امامت داشت، این افتراء و کذب و بهتان بزرگی است نسبت به ساحت مقدس جناب زید و او هرگز چنین ادعایی نداشت… او مردم را به رضای آل محمّد دعوت کرد و قیامش مسلحانه بود مردم زیادی از کوته نظران و جهال کوفه گمان کردند وی مدعی امامت برای خویش است، و حال آنکه زید چنین عقیده‌ای نداشت، او می‌دانست که امام، برادرش محمد باقر و برادرزاده‌اش جعفر صادق است بخاطر نص وصیت که خود به آن علم داشت… تا آنجا که می‌گوید: و گروه زیدیه پیروان این عقیده غلط در عالم منتشر شدند و بر گمراهی خود ماندند، بسیاری از آنان در سرزمین یمن و مکه و عده‌ای در گیلان و جاهای دیگر زندگی می‌کنند، اینان نه تکیه گاه محکمی از نظر اسلام دارند و نه سندی که به آن چنگ بزنند، آنان چون چهار پایان بلکه گمراه ترند.

• در «کفایة الاثر» است که:

  اگر کسی بگوید: به اینکه زید بن علی روایات و نصوص وارده را در حق ائمه معصوم شنیده بود و معتقد به آن بود چرا با شمشیر قیام کرد؟ و دعوی امامت برای خویش داشت؟ و با جعفر صادق اظهار مخالفت نمود؟ و حال آنکه می‌دانست جعفر صادق دارای مقام ارجمند و محلی شریف و جایگاهی رفیع است، و صلاح امت را می‌داند و نزد خاص و عام به علم و دانش و زهد مشهور است. می‌گوییم: این سخن را جز انسان معاند و ستیزه جو نمی‌گوید، حاشا که زید چنین پنداری داشت[125]

باز خزاز قمی در مقام دفاع چنین ادامه می‌دهد:

قیام زید بن علی به خاطر امر به معروف و نهی از منکر بود نه بر سبیل مخالفت با برادرزاده اش، جعفر صادق، ولی اختلاف از ناحیه مردم شروع شد، چون زید قیام کرد ولی جعفر بن محمّد قیام نکرد، عده‌ای خیال کردند، سکوت جعفر صادق در مقابل خروج زید مخالفت او با وی است و چون با او همکاری نکرد، گفتند پس امام با راه او موافق نیست و حال آنکه این خود یک نوع سیاست و تاکتیک سیاسی و عاقلانه‌ای بود؛ و موقعی چنین پیش آمد زیدیه (پیروان زید) گمان کردند امام کسی است که حتماً باید با سلاح قیام کنند نه آنکه در خانه‌اش بنشیند و پرده را بیفکند و در خانه را بر خود ببندد. این دو جهت (قیام زید و سکوت امام) سبب اختلاف بین مردم شد. امّا بین جعفر صادق و زید هیچگونه اختلافی نبود و دلیل بر صحت قول امام این است که، خود زید می‌گفت: هر کس طرفدار علم است به نزد برادرزاده‌ام صادق برود و هر کس طرفدار شمشیر، به نزد من بیاید، و اگر او برای خودش ادعای امامت داشت علم که خود عالیترین کمال است از خود نفی نمی‌کرد، چون معلوم است امام باید از دیگران اعلم و برتر باشد.

• علامه شهید قاضی نوراللّه شوشتری صاحب کتاب معروف «احقاق الحق» می‌فرماید:

  تحقیق این است که زید بن علی مدعی امامت نبود و او معتقد بود که مستحق امامت و خلافت، در زمان او برادرزاده اش جعفر صادق می‌باشد[126]

بزرگانی از علمای شیعه که دربارهٔ زید سخن گفته‌اند:

1. شیخ مفید در ارشاد.
2. شهید اول در قواعد.
3. شیخ محمّد بن شیخ صاحب معالم در شرح استبصار.
4. علامه مجلسی در «مرآة العقول» و «بحارالانوار»
5. شیخ حر عاملی در «وسائل» (جلد ۲۰) چاپ جدید.
6. شیخ نوری در خاتمه «مستدرک».
7. مامقانی در «تنقیح المقال»
8. خزاز قمی در «کفایة الاثر»
9. نسابه عمری در «المجدی»
10. ابن داوود در رجالش.
11. استرآبادی در رجالش.
12. ابن ابی جامع در رجالش.
13. میرزا عبداللّه اصفهانی در «ریاض العلماء»
14. شیخ عبدالنبی کاظمینی در «تکملة الرجال»
15. سید محمّد جدّ سید محمدمهدی بحرالعلوم در رساله اش.
16. شیخ ابی علی در رجالش.
17. طبرسی در «اعلام الوری»
18. علامه سید محسن امین در «اعیان الشیعه.»
19. سید ابوالقاسم خوئی در «معجم رجال الحدیث.»
20. حسینعلی منتظری در درس خارج فقه مبحث ولایت فقیه.
21. شهید اول قیام زید را به اذن امام می‌داند[127]

• نظر شیخ بهاء الدین عاملی:

  «ما گروه شیعیان دوازده امامی دربارهٔ زید جز خوبی چیز دیگر نگوییم»[128]

• محدث نوری در رجال مستدرک الوسائل می‌فرماید:

  «زید، دارای قدر و منزلت و مقام بزرگی است و آن دسته از روایاتی که مشعر به نکوهش زید است از درجه اعتبار ساقط است، و بر فرض اعتبار حمل بر تقیه می‌شود.»

• سخن شیخ حر عاملی:

  «زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب که شیخ توسی او را از جمله اصحاب محمد باقر و جعفر صادق یاد نموده‌است و شیخ مفید در کتاب «ارشاد» او را به نحو شایسته‌ای ستایش کرده‌است و در احادیث، مدح و ستایش فراوانی دارد.[129]

• نظریه علامه مجلسی:

  «پس بدان که اخبار در حالات زید مختلف است دسته‌ای از آن بر نکوهش او بلکه بر کفرش دلالت دارد. چون دلالت بر این دارد که وی ادعای امامت کرد و ائمه حق را انکار نمود و این موجب کفر است… امّا اکثر این روایات دلالت دارد که وی مورد مدح و ثناء است و او مدعی امامت برای خویش نبود، و به امامت محمد باقر و جعفر صادق اعتراف داشت و همانا، قیام او به خاطر خونخواهی حسین و امر به معروف و نهی از منکر بود.[130]

• خزاز قمی در «کفایة الاثر»:

  «زید بن علی در راه امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد نه از راه مخالفت با فرزند برادرش محمد باقر و اختلاف نظر از ناحیه مردم پیدا شد و علت آن این بود که هنگامی زید قیام کرد جعفر صادق با او همگام نشد، لذا جمعی از شیعیان خیال کردند که شرکت نکردن علنی امام در نهضت بعلت مخالفت صادق با زید بوده‌است و حال آنکه، این سیاست خود، یک نوع تدبیر و تاکتیک سیاسی و نقشه جالبی بوده‌است.

• ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۳۱۵ گوید:

  «از جمله آزاد مردانی که ذلت را ننگ دانست و مرگ سرخ را بر آن برگزید و کشته شدن را اختیار کرد ابوالحسن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب است.

• سید علیخان در «نکت البیان» گوید:

  «همانا زید (رحمت خدا بر او باد) در عالیترین مرتبه خشنودی ائمه طاهرین قرار دارد و او از با اخلاص‌ترین مؤ منان بود و به درستی که وی از عزیزان و کم نظیران نزد ائمه معصومین به شمار می‌آمد. او از با اخلاص‌ترین مؤمنان بود و به درستی که وی از عزیزان و کم نظیران نزد ائمه معصومین به شمار می‌آمد. همچنین در حق و مدح او و اندوه بر وی و بر آنچه برایش پیش آمد (در غیر این حدیث) از ناحیه اهل بیت پیامبر احادیث فراوانی که رسیده‌است و شکی نیست که از ناحیه امام نهی صریح از قیام او نبوده‌است همانگونه که اخباری دلالت دارد که وی مورد ستایش و خشنودی آنان بوده‌است و او قیام نکرد مگر به خاطر ستم‌ها و زورگوئیهایی که از جنایتکاران بنی امیه به او رسید. تردیدی نیست که قصد و نیت او در نهضتش این بود که اگر پیروز می‌شد. حق را به صاحبان واقعی آن برمی‌گرداند (و حکومت را به امام معصوم می‌سپرد). و اخباری در این زمینه دلالت دارد که کار وی مورد خشنودی ائمه بود؛ و همانا جعفر صادق او را از قیام منع نکرد، با وجود آنکه امام می‌دانست که کار او به اتمام نمی‌رسد و کشته می‌شود چون ائمه آنچه برای آنان و فرزندان پیش آید و مقدر شده باشد می‌دانند. زیرا علم «ما کان و ما یکون» (گذشته و آینده) نزد آنهاست و به این مطلب واقفند که از مقدرات الهی که برایشان معین شده راه گریزی نیست، پس در این امور منع و جلوگیری بی فایده‌است…[131]

• حسینعلی منتظری در کتاب مبانی حکومت اسلامی آورده‌است:

  «... زید بن علی از رجال برجسته و علما بزرگ اهل بیت است و از نظر زهد و تقوا پس از مقام معصوم دارای مرتبه‌ای عظیم است ایشان ضمن نقل روایاتی در عظمت زید اظهار داشته: قیام زید برای تشکیل حکومت اسلامی بود، و نهضتش مورد اذن و رضای امام بود او مدعی امامت برای خویش نبود و اگر پیروز می‌شد حکوت را به جعفر صادق تحویل می‌داد.

• سید ابوالقاسم موسوی خوئی:

  «... زید از جانب امام در قیامش اذن داشت و روایات که ذکر کردیم مؤ کد سخن ماست به اینکه او به امامت ائمه راستین اعتراف داشت و قسمتی از آن اخبار گذشت و حاصل کلام ما این شد که زید بزرگوار و مورد ستایش است و در این زمینه چیزی که بر نکوهش یا انحراف او دلالت کند، وجود ندارد.»[132]

• علامه امینی در دفاع از شیعه و زید بن علی پس از نقل روایات شیعه در تأیید زید، در مقام رد تهمت ابن تیمیة و کسانی که سخن او را تکرار کرده‌اند، می‌گوید:

  «این زید و مقام و قداست او نزد همه شیعیان، امّا من نمی‌دانم سخن ابن تیمیة کجایش حقیقت دارد و درست است، او این تهمت را به شیعه زده و می‌گوید: «رافضیان (شیعیان) زید و هر کس که وی را دوست داشت رها کردند و به کفر و فسق او گواهی دادند.

[133] و سپس به کسانی که قول ابن تیمیة را تکرار کرده‌اند حمله می‌کند و می‌گوید:

«بعضی نیز از این اشتباه و لغزش ابن تیمیة پیروی کرده‌اند و سخن او را در کتاب و رساله‌شان نقل نموده‌اند مانند: آقای محمود آلوسی در مقاله‌ای که در کتاب «(السنة و الشیعة)» صفحه ۵۲ نگاشته‌است گوید: «رافضیان همانند یهودند! رافضی‌ها بسیاری از فرزندان فاطمه را دشمن می‌دارند بلکه آنان را سب می‌کنند و ناسزا می‌گویند! مانند زید بن علی، و حال آنکه زید از نظر دانش و پارسایی در مقامی بزرگ جای دارد؛ و «قصیمی» هم این سخن ناروا و دروغ را از آلوسی گرفته و آن را در کتابش «الصراع بین الاسلام و الوثنیة» آورده‌است… آیا کسی نیست، که به این آقایان بگوید، آخر شیعه در کجا این چیزها را گفته‌است؛ و کی آن را نقل کرده‌است؟ و به کدام مدرک و کتاب این پندار بیهوده خویش را استناد می‌دهید؟ اگر در کتابی نیست از زبان چه کسی شنیده‌اید؟...[134]

• اخطب خوارزم در مقتل خود به نقل از خالد بن صفوان گوید:

  «فصاحت و خطابه و زهد و عبادت در بنی هاشم به زید ختم می‌شود.»

• ابوحنیفه می‌گوید:

  «من کسی را فقیه تر و دانشمندتر و صریح الجواب تر و خوش سخن تر از او (زید) نیافتم»

• قیروانی در کتاب «زهر الاداب» گوید:

  «زید بن علی (رضی اللّه عنه) از بهترین بنی هاشم بود، او مردی دیندار و شجاع بود، از او خوش سخن تر و جمله پردازتر نیافتم.

• ابواسحاق سبیعی گوید:

  «همانند زید بن علی در میان خاندانش، برتر و فصیح تر و زاهدتر و خوش بیان تر نیافتم»