ازدواج در ایران

قرن‌ها بعد و در دوره ساسانیان، نوع اصلی ازدواج ایرانی «زنیِ پادِخشای» خوانده می‌شد که در واقع انتقال قیمومیت دختر از پدر به شوهر بود.[3] همچنین گونه‌ای ازدواج موقت برای زنان وجود داشت که «چَگَر» نامیده می‌شد و آن هنگامی بود که شوهر توانایی فرزندآوری نداشت و زن خود را به عنوان همسر موقت به یکی از نزدیکان می‌داد تا فرزند آورد. چگر را به صورت چَکَر هم نوشته‌اند.[3] در این گونه از ازدواج رضایت زن شرط نبوده‌است و فرزندان حاصل به شوهر اول می‌رسیده‌اند. نوع دیگری از ازدواج‌های ساسانی که باعث بحث و جدل‌های زیادی میان امروزیان شده‌است خویدوده بود که ازدواج با محارم است.[4]

ازدواج در ایران دارای رسوم و قواعدی است که برخی از آن‌ها منحصر به فرهنگ ایرانی است. این رسوم در طول تاریخ به دفعات تغییر کرده‌اند و در میان اقوام، ادیان و مذاهب، و حتی طبقات اجتماعی گوناگون به فراخور متفاوت هستند

سند ازدواج قدیمی ایرانی سال ۱۲۱۹ هـ. \ ۱۸۰۴–۱۸۰۵ م.

ازدواج سنتی ایرانی فرایندی است که دارای مراحل مختلفی است. این مراحل در برخی از نقاط ایران از ابتدا اندکی تفاوت داشته و در برخی از نقاط دیگر، به تدریج تغییراتی در آن راه یافته‌است؛ ولی آنچه در مراحل ازدواج سنتی ایرانی تقریباً در اکثر نقاط کشور (بخصوص شهر تهران) مرسوم و معمول بوده‌است، به‌طور رسمی شامل این مراحل است:[5]

• خواستگاری
• بله بران
• شیرینی خوران
• نامزدی
• عقد نکاح
• سفره عقد
• جهازبران
• حنابندان
• عروسی
• زفاف
• پاتختی
• مادر زن سلام: از رسوم ازدواج که در آن در صبح بعد از شب ازدواج یا چند روز بعد داماد و عروس به منزل مادر زن میروند با مادر عروس ملاقات میکنند و با دادن هدیه (مانند:تکه ای کوچکی طلا و یا هر چیز که در توان داماد است) داماد و از مادر عروس به خاطر عقد دخترش تشکر می‌کند.

در این میان در گذشته رسومی نیز وجود داشته که از میان رفته‌اند (مانند نشان دادن عروس به قابله پیش از عقد) و رسومی نیز وجود دارند که هنوز پابرجا هستند، ولی به شکل سنتی قدیم اجرا نمی‌شوند (مانند خرید عروسی).[5] در مقابل ازدواج‌های سنتی، ازدواج‌های مدرن قرار دارند که کمتر تابع رسوم بوده و فقط به جنبه کارکردی ازدواج(عقد نکاح) و آغاز زندگی مشترک پرداخته می‌شود.

از سوی دیگر نقش خانواده در آشنایی زوجین، متغیر دیگری است که نوع ازدواج را (سنتی یا مدرن) تعیین می‌کند.[6] در ازدواج‌های سنتی غالباً خانواده طرفین نقش تعیین‌کننده تری داشته و حتی در برخی از ازدواج‌های سنتی تا چند سال پیش، زوجین حق دیدن یا صحبت کردن با یکدیگر را نداشته‌اند. (به عنوان نمونه ازدواج روح‌الله خمینی و خدیجه ثقفی از این نوع بود)[7] در حالی که در ازدواج‌های مدرن، شناخت پیش از ازدواج توسط خود زوجین صورت می‌گیرد و خانواده طرفین نقش زیادی در آن ندارند. بدیهی است که در این میان، چه از نظر رسوم ازدواج و چه از نظر شناخت و آگاهی، انواع بینابینی زیادی وجود دارد.[6]

از دیگر تفاوت‌های ازدواج سنتی و مدرن، تفاوت سنی زوجین است. در ازدواج سنتی به‌طور معمول زوج (داماد) چندین سال از زوجه (عروس) مسن تر است. در حالی که در ازدواج‌های مدرن زوجین اختلاف سنی معنی داری نداشته و در مواردی نسبت معکوس برقرار است.[6]

یک تحقیق آماری نشان می‌دهد که جوانان تهرانی، به ازدواج سنتی بیش از ازدواج مدرن راغب هستند.[8] آمار نشان داده‌اند که ازدواج‌های سنتی از استحکام بیشتری نسبت به ازدواج‌های مدرن برخوردارند. در استان تهران که نسبت ازدواج‌های مدرن از دیگر استانها بیشتر است، حدود ۳۰ درصداز ازدواج‌ها به جدایی و طلاق منجر می‌شوند.[9][10]

موضوع اختلاف سنی میان عروس و داماد، در ازدواج ایرانی موضوعی مناقشه‌برانگیز است. امروزه در برخی از ازدواج‌های مدرن ایرانی، اختلاف‌های سنی معنی دار مشاهده می‌شود. کارشناسان دلیل چنین انتخاب‌هایی را مسائل مالی و کاهش نقش نظارتی خانواده در ازدواج می‌دانند. برخی آسیب شناسان اجتماعی، وضعیت کنونی جامعه ایران را در این خصوص بحرانی و در حد هشدار می‌دانند. علاوه بر آسیب شناسان، کارشناسان مسائل حقوقی نیز نسبت به افزایش اختلاف سنی واکنش نشان داده‌اند.[12][13]

طرحی است که بستهٔ اول آن تلاش برای افزایش انگیزه برای ازدواج است و مراحلی همچون ارجاع به مشاور و بسته‌های آموزشی را دربردارد، در ۱۰ مهر ۱۳۹۳، در گزارشاتی فراوان در سایت‌های خبری مختلف، دبیر کارگروهی باعنوان «کارگروه تخصصی صنعت ملی مشاوره ازدواج»، به تشریح مراحل مختلف یک طرح با نام «طرح ملی همسان‌گزینی» پرداخت.[14][15]

در واقع یکی از حقوق هر انسانی انتخاب همسر و تشکیل خانواده است و هر مرد و زنی می‌توانند با توجه به شرایط فکری، فرهنگی، دینی خود ازدواج کند. طبق ماده شانزدهم اعلامیه جهانی حقوق بشر حق ازدواج انسانها به رسمیت شناخته شده‌است.[1]

ولی در سیاست‌گذاری‌های سازمان ملی جوانان در نظام جمهوری اسلامی ایران مردانی شایسته ازدواج هستند که پر قدرت و پرتوان و چهارشانه باشند.[16] آنها باید توان جسمی بالا، پول و شهرت اجتماعی داشته باشد.[16] زنان شایسته ازدواج باید دارای جمال و زیبایی باشند که این جمال و زیبایی، در تناسب اندام، ظرافت مو و ابرو، ظرافت صدا، حیا، عفت و پاکدامنی تفسیر می‌شود. دراین سیاست‌گذاری‌ها زنان با ایمان و خداشناس، زنان سادات، زنان باکره و زنان کم‌مهریه برای ازدواج در اولویت قرار دارند. سازمان ملی جوانان بر این اعتقاد است که زنان نازا، کثیف، لجباز و نافرمان و سرکش نسبت به شوهر شایستگی همسری مردان را ندارند.[16]

تجرد قطعی یعنی کسانی که امیدی به ازدواج ندارند یا احتمال ازدواج برای آنان بسیار کم است.[17] زندگی مجردی در یک سطح یا در یک جنسیت در ایران باقی نمانده‌است.[18] تصمیم برای تجرد بیشتر در سنین ۳۵ تا ۴۵ سالگی گرفته می‌شود.[19] در حال حاضر بیش از ۱۳ میلیون جوان مجرد ایرانی، سن مناسب ازدواج را سپری کرده‌اند یا در حال سپری کردن این سن هستند.[20] افزایش احساس «تنهایی» در میان دختران از ۳۵ سالگی به بعد روی می‌دهد.[21] مهم‌ترین مشکلات کشور از نظر دختران جوان، بیکاری، تورم، فقر و مشکلات اقتصادی، اعتیاد و عدم تحقق عدالت اجتماعی است.[21]

تا پیش از انقلاب ایران برای سال‌ها آمار تجرد قطعی برای زنان ۲ درصد و برای مردان ۱٫۸ درصد بود اما پس از انقلاب و بعد از افزایش موالید در دهه ۶۰ با توجه به آنکه به لحاظ فرهنگی دختران در ایران می‌باید با دهه قبلی خود ازدواج کنند و با توجه به آنکه تعداد پسران دهه ۵۰ بسیار کمتر از دختران دهه ۶۰ بود، برای این گروه مضیقه ازدواج به وجود آمد و مسئله تجرد دختران متولد دهه ۶۰ از اواخر دهه ۸۰ خود را نشان داد.[21] سال ۱۳۹۰ آغاز دهه تجرد در ایران بود.[18] تجردی که گرچه در دهه‌های پیش نیز در ایران دیده می‌شد اما به واسطه تعداد زیاد دهه شصتی‌ها که حالا در دهه نود جوانانی در سن ازدواج بودند، این آمار رو به فزونی گذاشت. این آمار در سال ۹۰ حکایت از زندگی مجردی و تک نفره ۷٫۱ درصد خانواده‌های ایرانی داشت. وزارت ورزش و جوانان در سال ۱۳۹۱ ارقامی را اعلام کرد که از زندگی مجرد حدود ۲۵ درصد دختران خبر می‌داد.[18] گرچه هم در ابتدای دهه ۹۰ و هم در سال ۹۵ آمار دقیقی از زندگی مجردی دختران و پسران ایرانی وجود ندارد اما به استناد سخنان وزیر ورزش و جوانان در سال ۹۱ حدود ۳۰ درصد جوانان در شش کلانشهر تهران، شیراز، مشهد، اصفهان، تبریز و اهواز به تنهایی زندگی می‌کنند.[18] دختری که مدرک لیسانس اخذ می‌کند دیگر تمامی پسرانی که تحصیلاتی کمتر از لیسانس دارند را از دایره همسرگزینی‌اش خارج می‌کند و این از جمله دلایلی است که باعث می‌شود فرصت ازدواج برای دخترانی که تحصیلات بالاتری دارند کمتر شود.[22]

بنظر می‌رسد تجرد قطعی بر ساختارهای اجتماعی در ایران تأثیر خواهد گذاشت به این معنا که زندگی‌ها به سمت فردی شدن و ایجاد خانه‌های تک نفره و خانواده‌های یک‌نفره پیش خواهد رفت؛ خود به خود با افزایش خانواده‌های یک‌نفره امکان مشارکت در اداره زندگی کمتر خواهد شد. به همین دلیل مشاغل جدید ایجاد خواهد شد. چون در هنگام بیماری و سالمندی نیاز به خدمات اجتماعی افزایش می‌یابد؛ یعنی این دسته از افراد جامعه از خدمات عاطفی و رایگان بستگان محروم شده با مشکلاتی نظیر نارضایتی از زندگی و جامعه مواجه خواهند شد.[19]

با توجه به اینکه مشکلات اقتصادی یکی از مهم‌ترین دلایل تجرد به شمار می‌روند اما با این وضیعت طبق پایش‌های انجام شده بیان می‌شود که ۳۷ درصد جوانان حتی با برطرف شدن تمامی مشکلات اقتصادی تمایلی به ازدواج ندارند. [23]

• خویدوده
• ازدواج
• فهرست کشورها بر پایه سن ثبت اولین ازدواج
• حداقل سن ازدواج در ایران

• دریایی، تورج (۱۳۸۳)، شاهنشاهی ساسانی، ترجمهٔ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنونس، شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۳۶-۸
• اعزازی، شهلا (۱۳۸۵)، جامعه‌شناسی خانواده: با تأکید بر نقش، ساختار و کارکرد خانواده در دوران معاصر، تهران: روشنگران، شابک ۹۶۴-۵۵۱۲-۶۲-X