منبع‌شناسی زیاریان

منبع‌شناسی زیاریان به بررسی و دسته‌بندی منابع دسته‌اولی می‌پردازد که تاریخ آل زیار را مورد بررسی قرار داده‌اند. منابع شناخت زیاریان را در چند دسته کلی می‌توان قرار داد:

منابع اولیه

میترا مهرآبادی منابع اولیه زیاریان را در سه بخش منابع عینی، تاریخ‌های محلی و منابع عمومی تقسیم کرده‌است.[1]

منابع عینی

مروج الذهب به صورتی مختصر اما مفید نحوه روی کار آمدن زیاریان، درگیری‌های مرداویج و اسفار شیرویه، فتوحات مرداویج، خصوصیات اخلاقی او و داستان قتلش را ارائه کرده. نویسنده این کتاب علی بن حسین مسعودی است که در ۳۴۶ هجری درگذشت و حکومت وشمگیر را درک کرده‌است. او پیوسته در سفر بوده و بنابرین به شکل موفقی توانسته عملکرد مرداویج در شهرها و لشکرکشی‌های مختلفش ثبت نماید. تحلیل او از تغییر خلق و خوی مرداویج بسیار عمیق و نقادانه است.[2]
تجارب الامم و تعاقب الهمم کتابی است که ابن مسکویه (درگذشته ۴۲۱) در دربار آل بویه نوشته‌است. او مطالب مفیدی دربارهٔ روابط و مناسبات دو دودمان دیلمی زیاری و بویی ثبت کرده که از زمان مرداویج تا قابوس را شامل می‌شود. مفیدترین قسمت این کتاب وقایع پس از ۳۴۰ هجری است که شخصاً در متن حوادث حضور داشته. او روابط نزدیکی با ابن عمید (وزیر آل بویه) و ابی محمد المهلبی و دیگر بزرگان آن سامان داشت. این کتاب یکی از منابع اصلی بررسی اوضاع و احوال آل زیار است. گرچه او را نویسنده‌ای بی‌طرف دانستند، ولی رگه‌هایی از تعصبش نسبت به دودمان آل بویه را می‌توان در نوشته‌های یافت. نقد دیگری که بر این کتاب وارد است، رعایت نکردن ترتیب زمانی وقایع و بی‌دقتی در نوشتن سال وقایع است.[3]
تاریخ یمینی از جمله این کتب تاریخ یمینی در زمان سلطان محمود غزنوی نوشته شده‌است. در ابتدا نثر کتاب سنگین و فهم آن مشکل بوده‌است تا اینکه در قرن ۷ شرحی بر کتاب نوشته شده‌است. کتاب به سلسله‌های زمان محمود پرداخته‌است. این کتاب در رابطه با احوالات و شرح‌حال قابوس اطلاعاتی را دارد، بنابراین می‌تواند منبع دقیقی برای شناخت زمانه او باشد.[4]
تاریخ بیهقی تنها منبعی است که دربارهٔ دوران انوشیروان زیاری و باکالیجار کوهی سخن گفته. ابوالفضل بیهقی (درگذشته ۴۷۰ ه‍) که در دیوان رسائل غزنویان حضور داشت، با دسترسی به اسناد دولتی و نقل دقیق برخی از این اسناد و رسائل، حقایق بسیاری را بر مورخان شناسانده. بیهقی همچنین در لشکرکشی سلطان مسعود به طبرستان حضور داشت و اتفاقات این جنگ را به خوبی ثبت کرده‌است. تواریخ درج شده در این کتاب خیلی قابل اعتماد نیستند و با این که زمان بسیاری از اتفاقات را به روز و ماه نوشته‌است، یحتمل این تواریخ غلط هستند.[5]
زین الاخبار این کتاب نوشته ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی است. کتاب مشتمل بر دو قسمت است. وی قسمت اول را به تاریخ ایران و به مسائل عمومی آن پرداخته و به صورت تواریخ عمومی نوشته‌است اما قسمت دوم کتاب به صورت محلی نگاشته شده‌است و در آن اشاراتی به آل‌زیار و آل‌بویه شده‌است. اکثر مطالب این کتاب در تاریخ بیهقی هست.[6]
کتاب قابوس نامه از جمله منابع مهم دیگر کتب ادبی است که اثری از کیکاووس زیاری است و در سال ۴۷۵ هجری تألیف شده‌است. قابوس‌نامه از جمله منابع مهم و دقیق برای شناخت زیاریان است که نویسنده خود یکی از امیران زیاری است.[7]
تکلمه التاریخ الطبری پیوستی بر کتاب تاریخ طبری است که توسط محمد بن عبدالملک همدانی نوشته شده و وقایع را تا سال ۴۸۷ آورده‌است. این کتاب اشتباهات فراوانی در سال وقایع دارد.[8]

تاریخ محلی

کتاب‌هایی هستند که در مورد تاریخ شهر یا منطقه‌ای نگاشته شده‌اند. این کتب حاوی اطلاعات ارزشمندی هستند زیرا فقط به وقایع آن شهر یا منطقه پرداخته‌اند و جزئیات آن را ذکر کرده‌اند و از منابع مهم به‌شمار می‌آیند.

تاریخ طبرستان از قدیمی‌ترین تواریخ محلی طبرستان است و برخلاف مقدمه سخت بقیه کتاب نثری روان دارد و با واژه‌ها و اشعار طبری همراه شده‌است. کتاب حدود سال ۶۱۳ هجری توسط ابن‌اسفندیار نوشته شده‌است. بخاطر از میان رفتن کتبی همچون التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة نوشته ابواسحاق صابی که ابن اسفندیار به سختی بدان دست یافته‌بود که اکنون از میان رفته‌است اثر وی ارزش زیادی را داراست.[9] همهٔ نسخه‌های این کتاب حاوی اطلاعات وقایع تا سال ۷۶۰ است و احتمالاً وقایع ۱۵۰ سال بعد از نگارش توسط اولیاءالله آملی به آن اضافه شده‌است.[10]
تاریخ طبرستان و رویان و مازندران کتابی به زبان فارسی در شرح رویدادهای طبرستان و رویان و مازندران از دوره باستان تا سال ۸۸۱ هجری تألیف ظهیرالدین مرعشی است. این کتاب شامل چندین فصل است. فصول نخستین کتاب جغرافیای تاریخی رویان، ساری، گرگان و آمل را دربردارد اما فصل‌های بعدی به سلسله‌های قارن‌وندیان، زیاریان و باوندیان، می‌پردازد.[11] مطالب این کتاب درباره زیاریان نقل کلمه به کلمه تاریخ طبرستان ابن اسفندیار است.[12]
تاریخ رویاناین کتاب در رابطه با تاریخ محلی رویان به زبان فارسی تألیف اولیاءالله آملی است. وی برای تألیف کتاب از منابعی همچون تاریخ طبرستان ابن‌اسفندیار، و تاریخ طبری استفاده کرده‌است.[13]
از جمله منابع مهم دیگر برای شناخت زیاریان کتب جغرافیایی هستند که هم به جغرافیای تاریخی و هم به جغرافیای طبیعی آن ناحیه توجه نشان می‌دهند، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم در قرن ۴ است، که معاصر با زمانه قابوس و از منابع مهم برای شناخت آن دوران می‌باشد.[14]

تاریخ‌های عمومی

دسته‌ای از منابع هستند که به شرح وقایع سرزمین‌های اسلامی می‌پردازند. عده‌ای از تاریخ‌نگاران معاصر با زیاریان به خاطر حضورشان در اوضاع سیاسی آن زمانه، به نوشتن این کتب پرداخته‌اند و از جمله منابع مهم برای شناخت زیاریان به‌شمار می‌آیند.

الکامل فی التاریخ این کتاب از جمله کتب تواریخ عمومی است که در ابتدای قرن ۷ هجری توسط ابن اثیر نوشته شده‌است اما به خاطر تلفیق مطالب از منابع مختلف دارای اطلاعات مفیدی است.[15] از جمله منابعی که وی از اطلاعات آن بهره گرفته‌است کتاب التاریخ فی اخبار ولاة خراسان از ابوعلی سلامی است که دربارهٔ سامانیان تا مرگ ابوعلی چغانی اطلاعات ارزشمندی را داراست. اهمیت اساسی الکامل به ویژه در مورد رویدادهایی است که ابن اثیر برخلاف طبری به گونه‌ای گسترده از آن‌ها یاد کرده‌است. گرچه ابن اثیر در کتاب خود اطلاعات موجود در کتاب طبری را پایه قرار داده‌است اما از منابع دیگری همچون مسعودی و بلاذری نیز استفاده کرده‌است.[16]
العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر کتابی است که ابن خلدون (م 806 ه‍) نوشته و در دو بخش مجزای آن اطلاعاتی پیرامون زیاریان دیده می‌شود. بخش اول که در میانه‌های کتاب است، نقل قولی از الکامل است ولی آنچه در بخش پایانی آمده منبعی نامشخص دارد و آکنده از اشتباه است و حتی با مطالب بخش اول تناقض دارد.[17]
حبیب‌السیر از جمله تواریخ عمومی تألیف غیاث‌الدین خواندمیر است. کتاب شامل ۳ جلد است و جلد سوم در رابطه با پادشاهان طبرستان، رستمدار، سربداران، کرت تا ظهور دولت صفویه است.[18]

پانویس

مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 2.
مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 2.
مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 2-3.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.
مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 3-4.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.
مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 4.
کاهن، تاریخ و مورخان اسلامی تا پایان دوران عباسی، ۸۰.
مهرآبادی، سرگذشت علویان طبرستان و آل‌زیار، ۵_۶.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.
مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 5.
قدرت دیزچی، اولیاءالله آملی، ۴۵۳.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.
لنگرودی، ابن اثیر، ۷۰۳.
مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 5.
مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

منابع

مهرآبادی، میترا، تاریخ سلسله زیاری، دنیای کتاب، تهران، ۱۳۷۴. صفحات الف تا ۱۰.
مفرد، محمدعلی. ظهور و سقوط آل زیار، رسانش، تهران، ۱۳۸۶. صفحات ۱۳ تا ۲۰.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[1] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 2.

[2] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 2.

[3] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 2-3.

[4] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

[5] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 3-4.

[6] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

[7] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

[8] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 4.

[9] کاهن، تاریخ و مورخان اسلامی تا پایان دوران عباسی، ۸۰.

[10] مهرآبادی، سرگذشت علویان طبرستان و آل‌زیار، ۵_۶.

[11] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

[12] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 5.

[13] قدرت دیزچی، اولیاءالله آملی، ۴۵۳.

[14] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار.

[15] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

[16] لنگرودی، ابن اثیر، ۷۰۳.

[17] مهرآبادی، تاریخ سلسله زیاری، 5.

[18] مفرد، ظهور و سقوط آل‌زیار، ۱۳_۲۰.

سالشمار تاریخ طبرستان
اسامی غالباً اختصاری هستند و از برخی جزئیات صرف نظر شده‌است. • گاهشماری میلادی در ردیف زیرین و قرون هجری در بالا قابل رؤیت هستند. • از دوره حمله عرب‌ها تا شاه عباس کبیر (۶۵۰ تا ۱۵۹۸ میلادی) در سالشمار درج شده؛ لذا بازه‌های مرتبط با کارنوندیان و سادات عمادی ناقص هستند و از برخی دودمان‌ها (مانند زرمهرشاهیان و دادوی) صرف نظر شده‌است.

ساسانی‌تباران: گاوباره، دابویگان، پادوسپانیان، کارنوندیان، باوندیان، دوره شیعیان: علویان طبرستان، زیاریان، بوییان، اسماعیلیان الموت، ایلخانان، سربداران، چلاویان، مرعشیان، سادات عمادی، روزافزون، حاکمان نامرتبط.