کیکاووس زیاری

کیکاووس بن اسکندر یکی از واپسین امیران دودمان زیاریان است. بنا بر آنچه از نوشته‌های خودش حفظ شده‌است، او در حدود سال ۴۱۲ هجری به دنیا آمده‌است؛ چنان‌که در ۴۷۵ هجری که کتاب قابوس‌نامه را می‌نوشت، در سن ۶۳ سالگی بوده.[1] کیکاووس حاصل ازدواج اسکندر بن قابوس زیاری و دختر مرزبان بن رستم باوندی بود. او سال‌های جوانی خود را در دربار غزنویان گذراند و هشت سال در غزنه ندیم سلطان مودود بود. به گفتهٔ خود او، در پنجاه سالگی از نوشیدن شراب، توبه کرد و به سفر حج رهسپار شد. در بازگشت به گنجه رفته و ندیم دربار امیر ابوالسوار شاوور بن فضل شدادی شد. اطلاعات چندانی از کیکاووس پس از سال ۴۷۵ هجری وجود ندارد.[2]

در کتاب نصیحت نامه مشهور به قابوس نامه، عنصر المعالی این کتاب را به‌صورت پندنامه‌ای برای فرزندش گیلانشاه نوشته و همین صفت بارز یعنی صمیمیت و صداقت نویسنده اصالتی برجسته و ممتاز به کتاب بخشیده‌است. به‌طوری‌که نوشته‌های او را می‌توان سخنی برشمرد از دل برخواسته و هم بدین سبب است که بر دل می‌نشیند. عنصر المعالی از آن دسته ناصحان نیست که خود بر مسند بلند اخلاق و پرهیزگاری به تفاخر تکیه می‌زنند و دیگران را در زیر، آلوده‌دامن و حقیر می‌بینند. وی با کمال صمیمیت و هم‌دلی از لغزش‌های جوانی خود یاد می‌کند و بد و خوب هر چیز را می‌نماید. آنچه در قابوس‌نامه موجب شگفتی است، گذشته از اسلوب ساده و نثر دل‌انگیز عنصر المعالی و لطف ذوق و حسن تعبیر او در نویسندگی وسعت اطلاعات و معلومات وی در زمینه‌های مختلف است. نگاهی به فهرست ابواب کتاب و موضوعات گوناگونی که در هر یک مورد بحث واقع شده‌است نشان می‌دهد که عنصر المعالی مردی است پرمایه و کتاب‌خوانده و در انواع رشته‌های علوم و فنون آن عصر فراوان چیزها آموخته. از شناختن حق پدر و مادر، پیری و جوانی و طرز غذا خوردن گرفته تا مهمانی کردن و مهمان شدن مزاح و نرد و شطرنج، گرمابه رفتن و خفتن و آسودن، نخجیر کردن و چوگان زدن و کارزار کردن، جمع مال و امانت نگاه داشتن، پرده خریدن، خانه خریدن، اسب خریدن، زن خواستن، فرزند پروردن، دوست گزیدن، اندیشه کردن از دشمن، فقیهی، تجارت، طب، نجوم، شاعری، خنیاگری، ندیمی، کاتبی، وزیری، سپه‌سالاری، پادشاهی و کارهای دیگر. به‌طوری‌که بسیاری از مظاهر اوضاع اجتماعی آن عصر را در قابوس‌نامه می‌توان جلوه‌گر یافت.

کتاب قابوس‌نامه و جامعیت آن هدف تعلیم و تربیت را در قرن پنجم هجری آشکار می‌کند که چگونه درس‌خواندگان، با معلوماتی کلی و شامل، پرورش می‌یافته‌اند. راست است که امروز وسعت دامنهٔ علم امکان این‌گونه تحصیلات را از مردم عصر ما سلب کرده‌است؛ ولی وقتی برخی از متخصصان امروزی- را که چون از رشتهٔ خود قدمی بیرون می‌نهند در هر دانش دیگر پیاده‌اند - با عنصر المعالی قیاس می‌کنیم ارزش عقیدهٔ کسانی که در تعلیم و تربیت طرفدار تخصص محض نیستند، آشکار می‌شود. در سخنان امیر کیکاووس با همهٔ وسعت اطلاعات و دانایی او، اثری از فضل‌فروشی نیست. وقتی با راستی و فروتنی خاص خود سخن می‌گوید، گویی دوستی مهربان است که نامه نوشته نه ناصحی ملامتگر و خود فروش؛ و به همین سبب گفتار او تلخی نصایح آمرانه را به همراه ندارد.

نکته‌ای دیگر که بر اعتقادات ما نسبت به سخنان امیر کیکاووس می‌افزاید، تکیهٔ او بر تجارب زندگی است؛ به عبارت دیگر، نوشته‌های وی از آن گونه آرای نظری و خیالات خام نیست که در شنونده انکاری پدیدآورد. بلکه بیش‌تر از واقعیتی سرچشمه می‌گیرد. از پیری که سخن می‌گوید، می‌نویسد «پیری، علتی است که هیچ طبیب داروی آن نداند الا مرگ» و او خود بدان دچار آمده، از او گله‌ها دارد.[3]

عنصرالمعالی کیکاووس در قابوس نامه اشعاری به زبان طبری (مازندرانی) نیز سروده‌است که این گویش در قرن چهارم گویش متداول گرگان قدیم بوده‌است. بیت زیر نمونه ای از اشعار طبری عنصرالمعالی در قابوس نامه می‌باشد.[4][5]

• نصیحت نامه مشهور به قابوس نامه، مصحح: سعید نفیسی، ویراستار: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۸۵، وزیری، ۴۰۰ صفحه. شابک: ۷-۲۸۸-۳۲۰-۹۶۴