ادبیات مازندرانی

استاد علی پیروزه از شاعران طبرستان (قرن چهارم) به زبان طبری چنین می‌سراید:[4]

• پیروزه که خورد میان شب دارو
• از وی به سخن کمتر هستم یا به نیرو

دیواره‌وز (مست مرد) شاعر طبری سرای (قرن چهارم) به زبان طبری چنین می‌سراید:[5]

• دخترک نیلی سدره پیدا آیان
• با صورت افتاد ای مردمان گسسته
• خیری پنهان کرد و نرگس نمایان
• ای خیر تر و تازه بستی در آیان
• گویی خورشید خود به این سرزمین می‌آید
• ای دریا نیستیم و نیامدین

• تا در جهان ای خورشید می‌خوریم
• مست آب و و مست آتش یا باد
• تا شاه جهان سایه سر است دلشاد
• می‌برد و بزرگ اون را که خورشید برد
• بیداد اگر… آیین
• شر ای … بارید جهان و جایگاه

• مردم خرم از خورشید خرم ایران می‌شویم
• زنش به من چه می‌کند که به کیوان می‌رویم
• آیان بودم یک شب مست من بی مونس
• بجز شمس نمی‌دهم دل نهراسد از کس
• ناگاه به من درافتادند یک دو نادان
• فراگرفتند بردند زدند به زندان

عنصرالمعالی کیکاوس بین اسکندر بن قابوس شمسالمعالی (قرن پنجم) در فصل بیستم قابوس نامه یک دو بیتی به زبان طبری می‌سراید:[6]

• سی دشمن انسان تو داری که می‌ماند
• نهراسم ور میر جهان می‌گردد
• چنین می‌گوید دانا که ببین هر کس را می‌زدند
• به گور می‌خوابید آنکس که نمی‌خوابد در خانه

اسپهبد خورشید بن ابوالقاسم مامطیری چنین می‌سراید:[7]

• تدبیر کرده قاضی که کوشک بسوزند
• آنکه کوشک خود پر بوده تا به روزن
• اکنون کشور ببین سوزان جهان افروزان
• تدبیر کرده قاضی را آموزش

باربد جریر طبری شاعر طبری سرا (قرن ششم) چنین می‌سراید:[8]

• این دو خر که دارد شاه ایران
• یک خر به زین نیک است یکی به پالان

گرده بازو یزگرد پسر مهتر اسپهبد رستم شاه غازی (قرن ششم) یک دو بیتی به زبان طبری می‌سراید:[9]

• چرخ با من کرد این با یکی نکرده بود
• برآورد به ناز فروبرد به خاک سیاه
• به بیست و پنج سال تن من بی بلا بود
• کاشکی به یکی بازو نیاورد

مجیر بانصران (قرن ششم) چنین می‌سراید:[10]

• مجیر تو زن ببر آن مجیری
• که گفتن به تو سزد اژدها بمیری

ابوالعمرو (قرن ششم) چنین می‌سراید:[11]

• می تَنَد اژدر بر بوم
• به دلیری از سام

اصفهبد مرزبان رستم بن شروین پریم (قرن ششم) چنین می‌سراید:[12]

• چنین می‌گفت دانای زرین قداره
• به نیکی نامه که شعر پر آوازه است
• این پیری بود از کار اندوهناک است
• بود چه که ما را به رزم می‌برد این …

قاضی هجیم (قرن ششم) قصیده ای را در هفتاد و هشت بیت به زبان طبری سروده‌است.[13]

• جعبه شاعران چه می‌کرده ببین
• همه را چون … گِل
• هر که دوست من است از من این می‌پرسد
• بود مانند من حالا بشر و جنبده
• هر که دشمن من است آمل هلید
• مانند آواز کوه و …
• شکم من از فضل و جعبه پر است
• این است که باد هست در بستر من

• آنکه آورده بیرون اشعار مرا
• برده با شیر و …
• سخن منو تو هر دو می‌ماند
• این به نارنج و آن به خرما
• کتاب هر دو اکنون گیرند
• هر دو هستیم بُرَنده

در قرن هفتم اسپهبد ملک محمد بن اردشیر باوندی و استندار شهرآگیم برای فتح قلعه گردکوه به دامغان لشکر کشید و قطب رویانی در این لشکرکشی ترجیع بندی تقدیم اسپهبد ملک محمد بن اردشیر باوندی و استندار شهرآگیم تقدیم نمود.[14]

• تا بربره (حمل) می‌رفت شمع چرخ از ماهی
• … بشکفت … صورت زیبای بهار
• گویی گرمباد فروافتاد سرما را کالبد
• آب رودبار را نگاه کن شد برف آلای
• این ژاله می‌ریزد از بیم سنبله خورشید
• آهو بر سنبل کرد راز دل
• نرگس فراآخت جام زر پاشید نقره
• … به سیم زر موم
• بنفشه بناز فروکرده سرو در می‌آید
• چادر به کبود کرد برگان لباس چوپان
• خشت کین خود بشتاب بیازمای
• می‌بینند انگشت …
• بگیر دز گرده کوه را به ریو و نیرنگ
• یا بگدار خراج که نیست یکی سنگ

در کتاب تاریخ تبرستان و دربارهٔ وجه تسمیه شهر آمل از شخصی به نام آمله دخت اشتاد دیلمی داستانی آمده که در پایان آن عبارتی به نثر مسجع آمده:

جاوید فرخ خسرو خدای انوشه ورجاوند، اج بامدادان سَفزه دییِن چشمِ افروجه، اُ تاوستان کتان و زمستان پرنیان پوشییِن تنِ افروجه، اُ سیر و انکسم خوردِن دَمِشِ افروجه.

نویسندگان مسالک و ممالک در نخستین قرن‌های اسلامی در ذیل گفتار دیلمان و طبرستان از این گویش یاد می‌کنند. ابوعبدالله مقدسی می‌گوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی‌ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است».[15] از این‌گونه نوشته‌ها فقط پیداست که گویش طبری را در قرن‌های نخستین اسلامی بازشناخته‌اند ولی از آنچه در ادامه می‌آید می‌توان دریافت که به این گویش نوشته‌ها و شعرهایی بوده که امروز پاره‌ای از آن‌ها به ما رسیده‌است. این نام‌ها و نوشته‌های اندک نشان می‌دهد که چون طبرستان پس از برافتادن شاهنشاهی ساسانی مدت‌ها از دایره نفوذ خلافت بیرون بوده و چندین قرن حکومت محلی داشته این گویش دارای سنت ادبی شده و این سنت پس از برافتادن آن حکومت‌ها از میان رفته‌است.[16]

• آثار از میان رفته[17]

1. مرزبان نامه از اسپهبد مرزبان بن رستم (سدهٔ چارم) که متن طبری آن از دست رفته و دو ترجمه فارسی از آن به جا مانده‌است.
2. نیکی نامه دیوان شعر همین اسپهبد که ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان از آن به عنوان «دستور نظم طبرستان» یاد کرده‌است.
3. باوند نامه تاریخ طبرستان به شعر بوده که در میانهٔ سده‌های پنجم و ششم گرد آورده بودند.
4. شکره در نوروزنامه خیام از آن نام برده شده‌است.

• آثار بازمانده[18]

از آثار نظم و نثر طبری قرون چهارم تا نهم هجری، تنها ابیات و عباراتی پراکنده در لابلای سطور قابوس نامه، تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، تاریخ رویان اولیاءالله آملی و تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ظهیرالدین مرعشی بر جای مانده‌است. همه این آثار را صادق کیا بررسی کرده و داوود منشی زاده کار او را دنبال کرده‌است (نیز رجوع کنید: هَمِّر، ۱۹۱۳؛ بهار، ۱۳۱۶؛ ادیب طوسی، ۱۳۳۲؛ عمادی، ۱۳۵۹).

همچنین شش دوبیتی طبری در میان برگه‌های نسخه‌ای خطی از دیوان نظامی گنجوی، محفوظ در کتابخانه ملی پاریس، الحاق شده که محمد قزوینی آن‌ها در «مسائل پاریسیه» ی خود ضبط کرده‌است (افشار، ۱۳۸۳) و نیز چهار بیت طبری در جامع الالحان عبدالقادر مراغی ثبت است. (صادقی، ۱۳۷۳). افزون بر اینها مفردات و ترکیبات طبری قدیم را در جای جای تاریخ مازندران شیخ علی گیلانی (سدهٔ یازدهم)، تحفة المؤمنین حکیم مؤمن تنکابنی (سدهٔ یازدهم)، فرهنگ انجمن آرای ناصری، فرهنگ آنندراج و … می‌توان یافت. عموم اینگونه لغات شامل نام گیاهان و جانوران و خوراک و پوشاک و اصطلاحات مدنی و جغرافیایی است (کیا، ۱۳۲۶؛ عمادی، ۱۳۶۲؛ صمدی، ۱۳۷۲؛ قاسمی، ۱۳۸۳).

جدول زیر[19] فهرستی از آثار طبری کهن بازمانده‌است، شامل اشعار و عبارات و کلمات پراکنده. غالب اشعار منسوب به امرا و بزرگان طبرستان در موضوع رزم و بزم و شکار و طبیعت و مهر و کین و پیمان است.

منظومه هُژَبر سلطان (مازندرانی: هوجبرنومه یا هوجبر سلطون) روایتی شعرگونه به زبان مازندرانی برگرفته از حادثه‌ای تاریخی است که در شمال ایران رخ داده‌است.

مضمون این منظومه مربوط می‌شود به دو رویداد تاریخی نبردهای سوادکوه (۱۲۹۸ و ۱۳۰۰هـ. ش) و ستیز انجمن ملی طبرستان (امیرمؤید سوادکوهی و فرزندانش) با نظامیان تحت فرمان رضاشاه.[34]

این منظومه گزارش تاریخی صرف نیست؛ مردم آنگونه که پسندشان بوده از این واقعیت تاریخی سودجسته و در مناطق مختلف طبرستان، مطابق شرایط خاص، آن را بازسازی کرده‌اند.[35]

منظومه هژبرسلطان در تقسیم‌بندی سروده‌ها در رده منظومه‌های حماسی است. سرایندگان این منظومه آنگونه که خواسته‌اند این منظومه را بازسازی کردند و مطابق آرمان‌ها و خواسته‌هایشان با دستمایه قراردادن رویدادها به سرودن پرداخته‌اند. این منظومه مانند دیگر منظومه‌های حماسی، انعکاسی از آمال جامعه و مردمی است که در دست یافتن به آرمان‌هاشان ناکام و دچار مشکلند.[36] البته بعضی از مؤلفان در حماسی بودن این منظومه به دیدهٔ شک نگاه کرده‌اند.[36] چنانچه کیوان پهلوان نقدی بر حماسی قلمداد کردن این منظومه نوشته‌است.[37] ولی بیشتر نویسندگان، زبان‌شناسان از این منظومه به عنوان یک منظومه حماسی یادکرده‌اند.[36][38]

آغاز این حماسه با یک نوع خودآگاهی از حوادث مصیبت‌باری همراه است که روی خواهد داد. آن خبر ناگوار اسائهٔ ادب به ساحت پهلوانی و جوانمردی است. هژبرسلطان «قهرمان منظومه» برای ادب کردن دشمنی که قصد جسارت دارد، برمی‌آشوبد، با یک برنامه ساده و بدون هیچگونه مقاومتی از سوی دشمن، حریف قدرتمند را به بند می‌کشد. امیرموید نیز به سان همهٔ پیران در حماسه‌ها، راهنما و راهگشای فرزند و به‌واقع نوعی تکیه‌گاه اصلی و مهم برای قهرمان داستان است. او با حس قوی خود (در داستان این حس قوی با نوعی پیشگویی با استفاده از رمل صورت می‌گیرد) درمیابد که باید نبرد سهمگینی را تدارک دید و این موضوع را به پسران گوشزد می‌کند. مدتی نگذشت که جنگ و گریز به راه می‌افتد. این نبرد، که در واقعیت تاریخی خود طی دو دوره رخ داد، در منظومه به صورت یک نبرد فشرده و سخت روی‌می‌نماید.

فرزندان امیرموید به کوهستان پناه می‌برند (این کار برای خاندان امیرموید رسمی نانوشته بود) و پس از طی مسافتی طولانی به نزد ایلات ترکمن در ترکمن‌صحرا می‌گریزند. در اینجا نبرد متوقف می‌شود و پدر و فرزند ارشدش به گروگان گرفته می‌شوند. هژبر و سیف‌الله خان به اجبار به خدمت نظام درمی‌آیند. دشمن در اینجا شروع به اختلاف‌سازی بین دو برادر می‌کند و به سیف‌الله خان مقام و پست می‌دهد اما هژبر هنوز مجبور است که مانند دیگر سربازان نظام را ادامه دهد. برادر بزرگتر (سیف‌الله خان) با گرفتن پست به دشمنان اعتماد می‌کند ولی هژبر می‌کوشد تا برادر را از میزمذاکره دور کند و نیرنگ‌های دشمنان را بر آب سازد. در اینجا همسر سیف‌الله خان و خود وی هژبر را به مذاکره تشویق می‌کنند. هژبر نیز به احترام برادربزرگش به مجلسی که دشمنان تدارک دیده‌اند می‌رود. اما هر دو برادر را دستگیر می‌کنند و دستهایشان را می‌بندند. هژبر در اینجا مانند قهرمانان اساطیری ریسمان را با زور بازویش پاره می‌کند بنابراین دستهایش را با سیم تلفن می‌بندند. در اینجا یاران هژبر به کمکش می‌شتابند اما اثری ندارد و هژبر در میانهٔ راه تهران کشته می‌شود. در پس این کار مردم عزادار می‌شوند و نام و یاد هژبر دهان به دهان به نسلهای بعدی می‌رسد تا آنکه تو (خواننده) این اشعار را می‌شنود.

منظومه حماسی هژبرسلطان قالبی مخصوص خود دارد و هر مصرع آن حکم بیت را دارد. از همین رو هم‌قافیه بودن تمام مصرع‌ها همانندی آن را از مثنوی دور می‌کند. تکرار یک مصرع آن را با ترجیع‌بند مشابه می‌سازد، اما مصرع یا بیت ترجیع‌بند مشخص آورده نمی‌شود. ولی این ویژگی در منظومه هژبرسلطان واقف نیست.[39] سرایندگان این منظومه از عوام بوده‌اند و بنابراین فقط با ذوق و استعداد خدادادیشان این اشعار را سروده‌اند و به وزن و قافیه توجهی نداشته‌اند.[40] این منظومه مانند بسیاری از اشعار سروده‌شده در پیش از اسلام یا اشعار گیلکی با موسیقی خوانده می‌شود و لحن خاصی در خواندن آن وجود دارد. و فقط زمانی که با آهنگ مخصوص خود خوانده شود موزون است و به صورت مجرد وزنی ندارد.[41]

دغدغه اصلی نیما حفظ و احیای زبان طبری بود، او در نامه‌ها و دست نوشته‌هایش و همچنین در مقدمه دفتر روجا، به این دغدغه اشاره می‌کند. وی در نامه‌هایی که به برادرش می‌نویسد، سه بار از وی می‌خواهد که کتاب تاریخ طبرستان و دیوان امیر پازواری را برایش تهیه کرده و ارسال کند. مهم‌ترین گام نیما در راه زنده نگاه داشتن زبان تبری، سرودن اشعار طبری در مجموعه ای با نام روجا است.[42]

نمونه اشعار مازندرانی

روجا (در زبان مازندرانی به معنی ستارهٔ سرخ سحری[43]) عنوان مجموعه‌ای از اشعار نیما یوشیج است که به زبان طبری سروده شده‌اند. این اشعار ابتدا در کتاب مجموعه اشعار نیما یوشیج (نشر نگاه) و پس از آن توسط مجید اسدی چاپ شدند.[44] این اشعار به زبان مازندرانی است و به گویش کجوری و کلارستاقی که در شهرستان‌های نور، نوشهر و چالوس گویش می‌شود شباهت دارد.[45][46]