منبع‌شناسی تاریخ اساطیری ایران

به دلیل اشتراک فرهنگ مابین هندی‌ها و ایرانی‌ها که از دوران مهاجرت آریایی‌ها به بعد میانشان وجود داشته‌است، آثار هندی باستان در بسیاری از موارد منبع مناسبی برای اساطیر ایران به شمار می‌آید.[1]

این منابع عبارتند از :

1. وِداها:قدیمی‌ترین اثر هندی به زبان سنسکریت هستند که چهار کتاب را شامل می‌شود:
   • ریگ‌ودا. قدیمی‌ترین بخش وداها است که آن ار هم ردیف گاهان یا گات‌های اوستا دانسته‌اند. این کتاب مجموعه‌ای افزون بر هزار سرود است که سالیان متمادی به صورت شفاهی و سینه به سینه نقل شده و سپس به صورت نوشته دآمده است. سرودها و نیایش‌های آن خطاب به خدایان دوران کهن آریایی است.[2]
   • یاجورودا. بیشتر کلام منثور است و دعاهایی را که در ریگ ودا آمده است را تکمیل می‌کند.[3]
   • سامه‌ودا. سرودهایی است که برهمنان موقع قربانی و نیایش می‌خواندند.[4]
   • اثروا ودا. مشتمل بر افسون‌ها و وردهای سحر و جادوگری دوران باستانی هند است که از ترس و غصب و شهوت و نفرت و همچنین از دردهای جسمانی سخن می‌گوید و برای شفای بیماری‌ها دعاهای فراوان دارد و در عین حال، صورت عملی طب قدیم را نیز نشان می‌دهد.[5]
2. اوپانیشادها. مجموعه جدیدتر ادبیات ودایی و شامل دعاهاست.[6]
3. مهابهاراتا. این کتاب مربوط به خدایان دوران متاخرتر است.[7]
4. پورانا. این کتاب داستانهای باستانی را دربر دارد.[8]

کتاب اوستا که زبان آن جزء زبان‌های دوره باستانی ایران است و مدت‌ها سینه به سینه نقل می‌شده، در دوره ساسانی با تکیه بر آگاهی‌های همه موبدان و با خطی که در آن دوره بر مبنای خط پهلوی اختراع شده بود، تدوین یافته‌است. اوستای ساسانی بیست و یک نسک (کتاب) بوده‌است که خود مختصرتر از اوستای دوره باستانی است. اوستای موجود در حدود یک چهارم اوستای دوره ساسانی و شامل پنج کتاب است.[9]

1. یَسن‌ها. مشتمل بر سرودها و دعاهای دینی است و هفتاد و دو «ها» (فصل) دارد. گاهان (گات‌ها یا گاثه‌ها) که باستانی‌ترین بخش اوستا است و آن را سروده‌های خود زرتشت می‌دانند، هفده فصل از هفتاد و دو فصل یسن‌ها را شامل می‌شود.[10]
2. ویسپَرَد. مجموعه‌ای از ملحقات یسن‌ها است و بیست چهار کرده (فصل) دارد.[11]
3. یَشت‌ها. مشتمل بر سرودهایی خطاب به خدایان باستانی است. مجموعه موجود این سرودها بیست و یک یشت است.[12]
4. وندیداد یا ویدیوداد. در اصل کتابی است مربوط به آئین‌های عملی زندگی در کیش زرتشتی، ولی مطالب اساطیری نیز در جای جای آن دیده می‌شود و شامل بیست دو فرگرد (فصل) است.[13]
5. خرده اوستا. خلاصه‌ای از اوستای دوره ساسانی و مجموعه‌ای از دعاها و نیایش‌ها است.[14]

نیرنگستان، و هیربدستان، هادُخت نَسک و بخش‌های پراکنده دیگری نیز جزء منابع اوستایی به شمار می‌آیند.[15]

منابع مانوی شامل نوشته‌های مانی و پیروان اوست. اسطوره‌های متعلق به سه دوره آفرینش از دیدگاه آئین مانوی و خدایان و دیوان مانوی در این نوشته‌ها آمده است. کهن‌ترین آثار مانوی در سدۀ سوم و چهارم میلادی تدوین یافته‌است و آثار متاخر آن به قرن هفتم و هشتم میلادی تعلق دارد. این اسطوره‌ها در مواردی برای شناخت نکاتی دربارهٔ اساطیر ایرانی مفید هستند.[16]

گرچه تدوین و تألیف اغلب این منابع در حدود قرن سوم هجری/ نهم میلادی به بعد انجام یافته‌است، ولی سنت آن‌ها متعلق به دوره ساسانی است. غالباً این آثار حتی روایت‌های بسیار قدیمی‌تری را نیز بازگو می‌کنند.[17] از میان این منابع به چند اثیر اشاره می‌کنیم:

1. دینکرد. در اصل شامل نه جلد کتاب بوده‌است. کتاب اول و دوم و بخشی از کتاب سوم از میان رفته است. کتاب‌های بازمانده منابعی ارزنده برای مطالب اسطوره‌ای هستند.[18]
2. بُندَهِشن. به معنی آغاز آفرینش اصلی است و روایت آفرینش و همچنین تاریخ اساطیری و واقعی ایرانیان را از دوره پیشدادیان تا رسیدن تازیان دربر دارد. مطالب جالب توجهی نیز دربارۀ جغرافیای اساطیری به دست می‌دهد. دو روایت ایرانی (مفصل) و هندی (مختصر) از آن در دست است.[19]
3. گزیده‌های زادِسپَرَم. دربارۀ آفرینش، ظهور زرتشت و رستاخیز و پایان جهان مطالبی دارد.[20]
4. روایات پهلوی. شرحی از آداب و رسوم و آئین‌های دینی است با مطالبی مربوط به آفرینش آسمان و داستان‌هایی دربارۀ شخصیت‌های اساطیری مانند جمشید، گرشاسب، مشیه و مشیانه.[21]

دادِستان مینوی خرد، زندوهومن‌یسن، دادِستان دینیگ، یادگار جاماسبی، شهرستان‌های ایران، کارنامۀ اردشیر بابکان و ترجمه و تفسیرهای اوستا به زبان پهلوی و ... نیز جزء کتاب‌ها و منبع‌های پهلوی محسوب می‌شوند.[22]

1. منابع عربی و تاریخ‌های نوشته شده به زبان عربی در سده‌های نخستین پس از اسلام و همچنین نوشته‌هایی که از این دوران به زبان فارسی موجود است و همگی بر اساس خداینامه‌ها یا روایت‌های کتبی و شفاهی تدوین یافته‌است، مطالب با ارزش و قابل استفاده‌ای دربارهٔ روایت‌ها و سنت‌های باستانی به خصوص در دوره ساسانی به دست می‌دهند. مانند تاریخ طبری، تاریخ بلعمی، مروج الذهب مسعودی، سِنی ملوک‌الارض و الانبیاء اثر حمزۀ اصفهانی، تاریخ یعقوبی و غُررالاخبار ملوکُ الفرس و سیرُهم یا شاهنامه کهن، یتیمةالدهر اثر ثعالبی و غیره.[23]
2. شاهنامه که منبع اصلی روایت‌های اساطیری و حماسی ایران به زبان فارسی به شمار می‌آد و بر اساس خداینامه‌ها سروده شده‌است. در شاهنامه می‌توان روایت‌های سینه به سینه حفظ شده و سنت‌های شفاهی را که از قول «دهقان» نقل می‌شود نیز ملاحظه کرد. ویژگی شاهنامه این است که روایت‌های گوناگون را با هم تلفیق می‌کند و از این رو شخصیت‌هایی در آن دیده می‌شود که برای اوستا و منابع پهلوی ناشناخته‌اند، به عبارت دیگر می‌توان گفت که روایت‌های ملی ایرانی در دورۀ متاخر ساسانی در راه تکامل و توسعه سیر می‌کرده و در شاهنامۀ فردوسی به صورت کنونی خود در دسترس ما قرار گرفته‌است.[24]
3. از سوی دیگر متون فارسی زرتشتی نیز از منابع مهم برای اساطیر ایران به شمار می‌آیند. این متون را زرتشتیان در دوره‌های اسلامی به فارسی نوشته‌اند و در آن‌ها نشانه‌های فراوانی از سنت‌ها و آئین‌های مربوط به ایران باستان می‌توان یافت، مانند کتاب صدر درر نثر، صد در بندهشن و روایات داراب هرمزدیار و غیره[25]

نگاره‌های بازمانده از دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی بر دیواره‌ها و روی مهرها و سکه‌ها و ظرف‌ها که تصویرهایی از خدایان و قهرمان‌های گذشته را منعکس می‌کنند با تفسیرهایی که در مورد آن‌ها می‌شود، می‌توانند راه‌گشای مطالب اسطوره‌ای باشند.[26]

نوشته‌های تاریخ‌نویس‌هایی چون هرودوت، کتزیاس و پلوتارک و همچنین منبع‌های ارمنی و سریانی نیز می‌توانند در مواردی در تدوین اسطوره‌های ایرانی مفید باشند.[27]

• آموزگار، ژاله (۱۳۹۵). تاریخ اساطیر ایران. تهران: انتشارات سمت. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۳۰-۸۳۳-۷.