علمی–تخیلی

ژانر علمی–تخیلی اثری است که در صورت حذف علم از آن ساختار آن از هم بپاشد. تعریف‌های مختلفی از این ژانر وجود داد، از جمله تعریف جالبی که می‌گوید: «اثری علمی-تخیلی است که ناشرش بگوید علمی-تخیلی است!» اما شاید پرطرفدارترین آنها تعریف اخیر باشد، حتی اگر دانش امروز پاسخی برای پرسش‌های چرایی و چگونگی مطرح شده را نداشته باشد.

ابهامی که وجود دارد مربوط به زمانی است که عنصر خیال چنان با توجیه‌های علمی در هم می‌آمیزد که جدا کردن آن ممکن نیست و ماهیت علمی بودن اثر زیر سؤال می‌رود. البته چنین ابهامی معمولاً در آثار علمی–تخیلی نویسان شاخص مانند آسیموف یا آرتور. سی. کلارک وجود ندارد.

در اثر علمی–تخیلی نویسنده فکر خود را رها می‌کند تا به آینده برود و آنچه را در اثر پیشرفت علمی امکان‌پذیر شده‌است را به تصویر بکشد. در اثر علمی تخیلی نویسنده گاهی تمایلات و آرزوهای انسان‌ها و گاهی بیم‌ها و ترس‌های آنها را بیان می‌کند.

در این بین ژانر علمی تخیلی ارباب بلامنازع گونه‌ای از سینما شد که بقایش؛ صفر تا ۱۰۰ منوط به پیشرفت سیستم‌های یارانه‌ای و استودیوهای دیجیتال است.

ری بردبری، نویسندهٔ آمریکایی و یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان علمی–تخیلی قرن (اگرچه خودش چنین اعتقادی به این مسئله ندارد)، می‌گوید: «هر چه تصور می‌کنیم تخیل و هر چه انجام می‌دهیم علم است، کل تاریخ بشر چیزی جز داستانی علمی-تخیلی نیست.»

ادبیات علمی–تخیلی می‌تواند تاریخ آینده باشد. بسیاری اختراعات و اکتشافات ابتدا در ادبیات علمی–تخیلی چهره نشان داده‌اند و سپس در دنیای واقعی ظاهر شده‌اند.

• اولین بار در آثار ژول ورن - نویسندهٔ شهیر فرانسوی و یکی از پیشگامان علمی–تخیلی - بود که سینما و زیردریایی ظاهر شدند.
• کلمهٔ روبوت و کاربرد آن به صورت موجودی انسان‌نما اولین بار در اثر مشهور کارل چاپک، نویسندهٔ چک، به نام .R.U.R یا کارخانهٔ روبات سازی روسوم مطرح شدند.
• آرتور سی. کلارک بود که اولین بار ایدهٔ ماهواره‌های مخابراتی را مطرح کرد و حتی به آن جامهٔ عمل پوشانید.
• کلمه رباتیک و مفهوم امنیت روبوت‌ها، هر دو از ایده‌های آیزاک آسیموف هستند.

آرتور سی. کلارک، آیزاک آسیموف و رابرت ای. هاین لاین و ال.جی اسمیت را به عنوان نویسندگان بزرگ علمی–تخیلی تمام زمان‌ها می‌شناسند. امروز تعداد نویسندگانی که کارهایشان را می‌توان در سبک علمی–تخیلی طبقه‌بندی کرد بسیار زیاد شده‌است. شاید حتی افلاطون، فیلسوف یونانی، را بتوان یکی از اولین علمی–تخیلی نویسان شمرد، چه داستان آتلانتیس را اول بار او نقل کرد. اگر چه به صورت نقلی از حقیقت.

اما بی شک می‌توان ژول ورن را نویسنده‌ای دانست که سبک ""علمی-تخیلی" را به بلوغ خود رساند.

جاناتان سویفت، نویسندهٔ سفرهای گالیور را هم شاید بتوان کج دار و مریز به این سبک داخل کرد. فصل سوم کتاب اخیر، جزیره‌ای به نام لاپوتا را توصیف می‌کند که با کمک نیروی آهنربایی عظیم در هوا شناور مانده و حرکت می‌کند.

پوستری در سبک علمی–تخیلی به نام «غول پرتو گاما» که به مناسبت هالووین ۲۰۲۰ میلادی، توسط برنامهٔ اکتشافات فضایی ناسا منتشر شد.

نمایشنامه‌های رادیویی و تلویزیونی هم بستری مناسب برای سبک علمی–تخیلی هستند. اورسن ولز، سینماگر و بازیگر معروف (که او را به خاطر شاهکارش همشهری کین می‌شناسند)، زمانی جنگ دنیاها اثر ولز را چنان در رادیو به صورت نمایشنامه اجرا کرد که بسیاری از مردم آمریکا باور کردند که واقعاً بیگانه‌ها به زمین حمله کرده‌اند.

مجله‌های و کتاب‌های کمیک بسیاری فقط در زمینه سبک علمی–تخیلی وجود دارند. فیلم‌ها و سریال‌های این گونه هم که جای خود دارند. بسیاری پخش پرطرفدار سریال پیشتاران فضا (عنوان اصلی:Star Trek: Original Series) در سال‌های دهه ۵۰ از تلویزیون وقت ایران به یاد دارند.

سبک علمی–تخیلی از سبک‌هایی است که زمینهٔ بسیاری برای کار دارد. از جمله این زمینه‌ها عبارت‌اند از:

• زمینی‌سازی، تبدیل سیاره‌های دیگر به صورت مناسب برای زندگی انسان
• بیگانه‌ها، زیست فرازمینی، برخورد نژادهای هوشمند غیرانسانی با انسان، چه در زمین، چه در فضای خارج و چه در ابعاد و فضاهای غیر فیزیکی.
• سفر فضایی، جهش، کرم‌چاله‌ها و…
• سفر در زمان
• پیشرفت علم، زیست‌شناسی، ژنتیک، همانندسازی (تاگ سازی)، قدرت‌های ذهنی و…
• زمان‌ها و دنیاهای موازی (Multi-verse)
• شیمی‌های حیاتی متفاوت
• تأثیرات آینده اکتشافات علمی، خیال‌پردازی دربارهٔ مرزهای علم

و…

کتاب عناصر داستان‌های علمی–تخیلی در سال ۱۳۷۷ توسط نشر نی چاپ شد که گردآورنده و مترجم آن خیام فولادی تالاری بوده‌است. این نخستین کتاب دربارهٔ نوشتن داستان‌های علمی–تخیلی در ایران است.

ادبیات علمی–تخیلی در ایران «ادبیات علمی» (مجلهٔ دُردانه) یا «افسانهٔ علمی» (هوشنگ غیاثی‌نژاد، مقدمهٔ خورشید عریان) یا «دانش فسانه» هم خوانده شده‌است، اما اصطلاح «علمی-تخیلی» عامه‌پسندتر و جاافتاده‌تر است. ادبیات علمی–تخیلی در ایران بین طبقهٔ کتابخوان عادی، طرفدار چندانی ندارد. این ژانر برای مخاطبان ایرانی بیش از حد شاعرانه و روشنفکرانه است و بیشتر با ادبیات کودکان در یک طبقه قرار می‌گیرد؛ که البته استثناهایی هم وجود دارد، اما امروز هم ادبیات علمی–تخیلی در ایران مبدل به جریانی جدا و مستقل نشده‌است. از نویسندگان معاصر علمی-تخیلی می‌توان به ایرج فاضل بخششی اشاره کرد که ۸ کتاب از او تاکنون به چاپ رسیده‌است. نخستین مجموعهٔ داستان کوتاه علمی–تخیلی ایرانی در فصلنامهٔ ادبستان (ص ۱۵۱ - تابستان و پاییز ۱۳۷۸) تحت عنوان «آخرین بنیاد کهکشانی» نوشتهٔ فرهاد ارکانی (نشر دنیای قلم - ۱۳۷۵ - به همراه دو داستان ترجمه از ایزاک آسیموف معرفی گردید که آخرین داستان این مجموعه به شیوه‌ای تخیلی به نحوهٔ شکل‌گیری سری کتاب‌های بنیاد توسط آسیموف می‌پردازد.

• کمیک
• فانتزی

1. ویکی انگلیسی lمدخل Science-Fiction
2. سایت آکادمی فانتزی، تاریخچه و نمونهٔ آثار
3. سایت سابق بعد هفتم به نشانی www.haftom.org (غیرفعال)
4. سایت طرفداران فانتزی
5. سایت شهر عصر فضا، نقل قول‌ها و برخی قسمت‌های تاریخچه

• آکادمی فانتزی - مرجع هواداران علمی-تخیلی و فانتزی
• دانش‌نامهٔ آزاد علمی-تخیلی و فانتزی