راه و چاپار در حکومت صفویان

صفویان برای ارتباط راحت‌تر با مناطق گوناگون کشور و تسهیل بازرگانی، راه‌های زیادی احداث کردند. از جمله راه‌های این دوره، راه شاه عباسی بود که از کرمانشاه شروع می‌شد و تا مشهد امتداد داشت. سنگفرش کردن راه، با وجود هزینهٔ زیاد، در چند نقطه صورت گرفته بود مانند راه میانه - زنجان. در آن زمان، مدت سفر طولانی بود. به عنوان مثال از تبریز تا اصفهان، ۲۴ روز با کاروان راه بود. برای حکومت، امنیت راه‌ها اهمیت زیادی داشت. حکام ولایت‌ها، مسئول برقراری امنیت راه‌ها بودند. آن‌ها برای انجام این کار، هر بخش را به ماموران مخصوص می‌سپردند. هر گاه مالی از بازرگانان ربوده می‌شد، حاکم آن ناحیه موظف بود، اموال به سرقت رفته را پیدا کند، در غیر این صورت، خود حاکم باید معادل قیمت اموال را به صاحب آن می‌پرداخت. برای تأمین هزینهٔ حفاظت از راه‌ها، مبلغی به عنوان مالیات راهداری گرفته می‌شد. راهداران در مکان‌هایی مستقر می‌شدند که کسی نتواند از پداخت مالیات شانه خالی کند مثل محل عبور از رودخانه. به خاطر امنیت راه‌ها، بسیاری از کاروان‌ها با رضایت مالیات راهداری را می‌پرداختند.[1]

شاه اسماعیل اول برای سهولت در خبررسانی در تمام ولایت‌های بزرگ، برج کبوتر یا کبوترخانه تأسیس کرد. او برای نگهداری از مرغان نامه بر، افرادی را به استخدام در آورد و برای تغذیه پرندگان، بودجهٔ مخصوصی در نظر گرفت. پست کبوترخانه‌ای، پس از مرگ مؤسس صفویه دچار رکود شد و به تدریج از بین رفت با این حال، بقایای ساختمان کبوتر خانه، در بعضی از جاها هنوز باقی‌مانده‌است. شاهان بعدی، به کار چاپار سرعت دادند و چاپارهای ویژه‌ای برای انتقال اخبار و پیام‌ها پیش‌بینی کردند. پیک‌هایی که در کار خبررسانی شرکت فعال داشتند، سه گروه بودند:

1. خبررسانان که وظیفهٔ آن‌ها ابلاغ دستورها به حاکمان ولایت‌ها بود.
2. خبرگیران که اخبار مهم ولایت‌ها را با سرعت تمام به مرکز می‌رساندند.
3. گروهی که به کسب خبر و جاسوسی در جنگ‌ها اشتغال داشتند و در میدان جنگ نقش راهنما را بر عهده داشتند.[2]

عصر طلایی ایجاد کاروانسرا در ایران، دورهٔ صفویه است. از ۵۰۰ کاروانسرای شناخته شده، ۱۴۰ عدد مربوط به این دوران است. توسعهٔ تجارت، اهمیت دادن به راه‌ها و رونق شهرها، موجب ساخت کاروانسراهای زیاد شد. از جمله در مسیر راه‌های زیارتی خراسان (از کرمانشاه تا مشهد) کاروانسراهای متعددی به وسیلهٔ پادشاهان، حاکمان، بازرگانان، افراد خیر و نیز مالکان، احداث و وقف شد. کاروانسراها در فاصله‌های معین از یکدیگر ساخته می‌شدند. بیش تر آن‌ها، در زمان شاه عباس اول ساخته شدند و اکنون برخهی از آن‌ها، به رباط شاه عباسی معروف هستند. داخل شهرها نیز کاروانسراهای متعددی ساخته شد که در هر یک از آن‌ها کالای خاصی معامله می‌شد. اصفهان در این دوره، دارای ۱۰۸۲ کاروانسرا بود. کاروانسراداری یکی از کارهای دائمی و پردرآمد بود. بیش تر بزرگان و ثروتمندان در روزگار پیری به این کار می‌پرداختند.[3]

در کاروانسراها معمولاً اتاق مسافران در اطراف حیاط بود و اصطبل در پشت آن‌ها قرار داشت. کاروانسراهای دشت‌ها یک طبقه بودند. اما کاروانسراهای تجاری داخل شهرها دو طبقه بودند. کاروانسراها دارای آب‌انبار هم بودند. در بعضی از آن‌ها قصابی، مسجد، آسیاب و نانوایی نیز ساخته می‌شد. هنگام شب، کاروانسرادار در کاروانسرا را می‌بست و به نگهبانی از مسافرانم و اموالشان می‌پرداخت. وقتی مسافران به کاروانسرا می‌رسیدند، بارو بنه را به کاروانسرادار تحویل می‌دادند. کاروانسراهایی که در راه‌های اصلی قرار داشتند، مکانیب برای داد و ستد هم بودند. مسافران تهیدست، بدون پرداخت هزینه، مجاز به استفاده از کاروانسرا بودند.[4]

نوروزی، جمشید (۱۳۹۱). تمدن ابران در دورهٔ صفویه. انتشارات مدرسه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۸-۰۰۶۱-۴.

.