بندر دیر

رضا طاهری محقق تاریخ جغرافیایی خلیج فارس در کتاب از از مروارید تا نفت (تاریخ خلیج فارس) با بررسی زندگی در هزاره تاریکی تاریخ قوم ایرانی در کنار جلگه‌های خلیج فارس و نخجیرگاه (جغرافیای طبیعی شکار حیوانات) این شهرستان را از قدیمی‌ترین آبادی جغرافیای تاریخی اقوام ایرانی می‌داند و بخش بیشتر جغرافیایی اجتماعی - سیاسی دیر را در قرن‌های ساسانی و اسلامی زیر مجموعه سیراف (تابع ایالت فارس) می‌داند و بعدها در ماندستان و سپس دشتی بررسی می‌کند. بنای بندر دیر جدید را بر خرابه‌های بنادر کهن دوران سلوکی و اشکانی تصویر می‌کند و وجه تسمیه بندر دیر را در مهاجرات بحرینی‌های از محله دیر در بحرین (در دو قرن پیش) می‌داند.[6]

رضا طاهری با استناد به گفته حمدالله مستوفی در کتاب نزهه‌القلوب (هشتم هجری): ماندستان بیابانی است سی فرسنگ بر ساحل دریا و در آن‌جا دیرهاست و هیچ آب روان و کاریز ندارد و حاصلش جز غله و پنبه دیمی ندارد. همچنین با استناد به نوشته‌های گریشمن و آرتورکریسنسن و ایجاد شهرک‌های سلوکی‌نشین در خلیج فارس و گمانه‌های احمد اقتداری دربارهٔ نام بتانه در کتاب شهرهای باستانی خلیج فارس، در ذکر بلوک ماندستان، کلمه ماندستان را در کلمه «مند» را نام قسمت پایین رود سکان (ثکان) و ماندستان قدیم و سیف مظفر را در بلوک دشتی بررسی می‌کند؛ و می‌گوید: اما آنچه از پیشینه این منطقه و آثار باستانی موجود در منطقه برمی آید از آبادی‌های کهن‌تر از سیراف اسلامی یا دوران پس از سیراف هخامنشی است.[7]

برخی از مورخین معتقدند که بندر دیر در اصل یهودی‌نشین بوده‌است که احتمالاً به علت برتری آن‌ها بر دیگر نحله‌های مذهبی و نیز احداث کنیسه‌هایی به نام دیر، این منطقه را دیر نامیده‌اند که با گذشت زمان در تلفظ کتابت به دیر مبدل گردیده‌است.

از آثار و ابنیه بر جای مانده مثل قلعه‌ها، سدها و قناتهایی که از قدمت تاریخی برخوردارند، نشان از گذشته‌ای پر رونق و عصری طلایی و نیز ارتباطات بازرگانی و تجارتی با سرزمین‌های دوردستی همچون هند و چین و میان رودان و حتی بخش‌هایی از آفریقا را دارد.

بندر دیر، بتانه و بی خاتی (بی‌بی خاتون) و بردستان از بنادر قدیمی سواحل خلیج فارس محسوب می‌شوند. بنابر عقیده بسیاری از مورخین، قدمت آن به دوران ساسانیان می‌رسد. دیر آباد زمان ساسانیان در دامنه تپه‌ها و پیرامون تلی به نام «تل‌سوز» بوده که اکنون آثار و بقایای آن برجاست. «... در عصر ساسانیان محمودآباد بوده‌است و آثار برجای مانده در دیر آباد زمان ساسانیان در منطقه، تپه‌ها و اطراف تلی به نام تل سوز (تل سبز) اکنون به عنوان یکی از آثار تاریخی منطقه محسوب می‌گردد.» همچنین «... آثار و بقایای شهرها و آبادی‌های کهن بسیاری وجود دارد که بردستان، دیر، بتانه (بتخانه) و بی خاتی (بی‌بی خاتون) از آن جمله هستند.»

مؤلف فارسنامه ناصری، قصبه این ناحیه را بردستان می‌نامد و سپس از دیر به عنوان قصبه منطقه نام می‌برد. مؤلف فارسنامه ابن بلخی نام‌های قدیمی بندر دیر را «نجیرم» و «نجیرام» ذکر می‌کند. در نقشه‌های قدیمی به ویژه در نقشه‌ای که در کتاب جغرافیای تاریخی سیراف درج گردیده، محل کنونی بندر دیر بنام نجیرم ثبت شده‌است. نام‌های «دیّر» و «دایر» در السنه سالخوردگان بگوش می‌خورد.

وجود ناحیه بردستان و بندر بتانه در اطراف دیر و آثار تاریخی باقی‌مانده حکایت از سوابق تاریخی این شهر دارد. در عصر عیلامی‌ها نیز بتانه را بتنه می‌خوانده‌اند که هر سال در این شهر بازار بزرگی بر پا می‌شده‌است. همچنین کاربرد واژه بتخانه و اینکه بقول مستوفی، دیرهای فراوانی در این منطقه قرار داشته، این نقطه را تأیید می‌نماید که معابد و پرستشگاه‌های ادیان مختلف در بطانه فراوان بوده‌است. بنادر دیّر، بتونه و بردستان در عصر ساسانیان معمور و آباد بوده‌اند. در کتاب تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس تألیف محمد ابراهیم کازرونی آمده‌است که: «دیر» چهار برجیست در کنار دریا و بقدر پنجاه، شصت خانه چوب نخل و آن قلعه من‌جمله بلوک بردستان است. رضا طاهری مؤلف از مروارید تا نفت/ تاریخ خلیج فارس پیشینهٔ دوران قرن‌های اولیه اسلامی دیر را در بندر نجیرم جستجو می‌کند و نجیرم را با بردستان کنونی یکی می‌داند.