نسل‌کشی چرکس

جنگجوی چرکسی در جنگ روس-چرکس

چرکس‌ها که تحت تأثیر بیزانس در قرن‌های ۵ و ۶ مسیحی شده بودند، عمدتاً مسیحی بودند و غالباً با گرجستان، متحد بودند.[17] گرجی‌ها و چرکس‌ها خود را به صورت جزیره‌ای مسیحی محصور در مسلمانان می‌دیدند و هردو[18] خواستار حمایت روسیه بودند. اگرچه پیش‌تر نیز جوامع کوچک مسلمان در چرکسیه وجود داشتند، اما تغییر مذهب عمدتاً پس از سال ۱۷۱۷، که سلطان مراد چهارم به خان‌های کریمه دستور داد اسلام را در میان چرکس‌ها گسترش دهند، صورت گرفت. عثمانی‌ها و کریمه‌ای‌ها در تغییر مذهب اشراف و وابستگانشان موفق بودند.[19] اما علی‌رغم تلاش آنان و کارگزانشان در چرکسیه، توده‌های مردم چرکس همچنان مسیحی یا بت‌پرست بودند، تا این که تهدید تسخیر توسط روسیه باعث شد تا اکثریت آنها به منظور اتحاد دفاعی با عثمانی و خانات کریمه و حفاظت از استقلال خود، مسلمان شوند. سرانجام، این امر به سیاسی شدن دین به‌طور کلی و اسلام به‌طور خاص منجر شد. زیرا طبقه ای از اشراف و روحانیون چرکس را که وفادار به ترکیه بودند، پدیدآورد. در عین حال این امر باعث تزلزل اتحاد چرکسها شد. در دهه ۱۸۴۰، این واقعیت که بسیاری از چرکس‌ها به ویژه در میان قبایل ناتوهی و شاپسوگ، هنوز هم مسیحی و بت‌پرست بودند، خشم نائب سوم امام شمیل، محمد امین را برانگیخت.[20] امروز هم، چرکس‌ها به اکثریت مسلمان، جمعیت کوچک مسیحی کاتولیک و ارتدکس عمدتاً در بین کاباردین‌ها و کسانی که فلسفه دینی کهن پیش از اسلام و پیش از مسیحیت را احیا کرده‌اند، تقسیم می‌شوند.

روسها در چرکسیه با مقاومت نامنظم اما مداوم روبرو شدند. روس‌ها معتقد بود که بر اساس پیمان آدریانوپول (۱۸۲۹) که در آن عثمانی‌ها چرکسیه را واگذار کرده بودند، حاکمیت چرکسیه با امپراتوری روسیه است اما چرکس‌ها با این استدلال که قلمرو آنها مستقل از عثمانی بوده و استانبول حق واگذاری آن را نداشته‌است، این پیمان را نامعتبر می‌دانستند.[21] تا پیش از قرن نوزدهم روابط چرکس‌ها و کازاک‌ها غالباً صمیمانه بود. تجارت گسترده بین این دو برقرار بود و متقابلاً علیه ترکها و کریمه‌ای‌ها حملاتی صورت می‌دادند. با این حال، پس از هجوم مهاجران کازاک و ساخت حصاری طولانی در سال ۱۷۹۲ که چرکس‌ها را از مراتع سنتی خود در اطراف رودخانه کوبان منع می‌کرد،[22][23] آنان (چرکس‌ها) و دیگر گروه‌های قفقازی به‌طور منظم به اردوگاه‌های روسی یورش می‌بردند و سپس ناپدید می‌شدند. همزمان، با استقرار بیش از پیش نیروهای روسی در منطقه، نیازهای این نیروها (که تأمین آن از روسیه به علت دشواری حمل و نقل ممکن نبود) آنان را وسوسه می‌کرد که به نوبه خود به روستاهای بومی یورش ببرند. این مسئله به خشم بومیان بیشتر دامن می‌زد و چرخه‌ای از یورش و انتقام را پدیدمی‌آورد.[24] چرکسها بیش از هر قومیت دیگر قفقاز و از سال ۱۷۶۳ تا ۱۸۶۴ با روسها جنگیدند.[17]

پاسگاه نظامی روسیه در مرزهای چرکس، ۱۸۴۵

ارتش روسیه سعی کرد با ساختن یک سری قلعه‌ها حاکمیت خود را تثبیت کند، اما این قلعه‌ها به نوبه خود به اهداف جدید یورش‌ها تبدیل شدند و در واقع مردمان کوهستان چندین بار قلعه‌ها را فتح کردند.[25] در سال ۱۸۱۶، درگیری روسیه با چرکس‌ها سبب شد تا فرماندهان نظامی مانند ژنرال آلکسی یرمولوف به این نتیجه برسند که برای محافظت از مرزها «کشتار» موثرتر از ساخت قلعه است زیرا «در نگاه آسیایی‌ها اعتدال نشانه ضعف است».[2] در دوران یرمولوف، ارتش روسیه شروع به استفاده از استراتژی قصاص نامتناسب یورش‌ها کرد. با هدف تحکیم ثبات و اقتدار در کل قفقاز، سربازان روسی یورش‌ها را با ویران کردن روستاهایی که تصور می‌کردند جنگجویان در آن پنهان شده‌اند، و همچنین قتل، آدم‌ربایی و اعدام کل خانواده تلافی می‌کردند.[26] از آنجا که مقاومت و تأمین غذا متکی به روستاییان دلسوز بود، ارتش روسیه همچنین به‌طور منظم محصولات کشاورزی و دام‌ها را از بین می‌برد و غیرنظامیان چرکس را می‌کشت.[27] چرکس‌ها این فشارها را با ایجاد فدراسیون قبیله ای که شامل همه قبایل منطقه بود پاسخ دادند.

این تاکتیکها بومیان را بیشتر عصبانی کرده و مقاومت آنان در برابر حکومت روسیه را شدت بخشید؛ بنابراین ارتش روسیه با ترکیبی از مهاجمان چابک و سریع و چریک‌هایی که منطقه را بهتر می‌شناختند، ناامید شده بود. مقاومت چرکس‌ها ادامه یافت و روستاهایی که پیش‌تر حاکمیت روسیه را پذیرفته بودند نیز اغلب دوباره به مقاومت می‌پیوستند. علاوه بر این، مقاومت چریکها باعث همدردی غربی‌ها شد، به ویژه انگلیس که چرکس‌ها از آنان درخواست کمک کردند و آنان نیز به کمک واسطه‌ها و جاسوس‌ها از دهه ۱۸۳۰ و در طول جنگ کریمه به کمک شتافتند.[28] انگلستان هرگز کمکهای اساسی‌تری نکرد زیرا منطقه بسیار دورتر از منافع انگلیس بود و پس از جنگ کریمه علاقه بدان فروکش کرد.[2] در همین حال، امام شمیل در شمال شرق قفقاز، بارها و بارها تلاش کرد تا حمایت چرکس‌ها را در مبارزات شخصی خود علیه روسیه به دست بیاورد، اما چرکسها تا حد زیادی نسبت به او بی‌اعتنا بودند.[29] پس از تسلیم شدن وی به روسیه، مقاومت آنها بی هیچ کاهشی دفاع ادامه یافت.

روسها با ایجاد تغییراتی در طبیعت منطقه، با مقاومت سنگین چرکس‌ها مقابله کردند. آنها شبکه ای از جاده‌ها را ساختند و جنگل‌های اطراف این جاده‌ها را پاکسازی نمودند، روستاهای بومیان را ویران کردند، و اغلب جوامع جدید کشاورز روس یا قفقازی طرفدار روس‌ها را در زمین‌ها اسکان دادند. در این شرایط خونین، ویرانی کامل روستاها به یک تاکتیک معمول بدل شد.[30]

نمایندگان چرکس‌ها و نمایندگان ارتش روسیه در حال بحث و گفتگو، ۱۸۵۵

در سال ۱۸۳۷، رهبران ناتوخای، آبزاخ و شاپسوگ داوطلبانه پیشنهاد دادند که به امپراتوری روسیه ملحق شود مشروط بر اینکه نیروهای روس و کازاک به رود کوبان محدود باشند. با این حال پیشنهاد آنان نادیده گرفته شد و تصرف یک جانبه سرزمین‌های چرکس با تأسیس سی و شش واحد جدید کازاک تا سال ۱۸۴۰ ادامه یافت. ژنرال یرمولوف اظهار داشت: «ما به سرزمین‌های چرکس‌ها نیاز داریم، اما به خود آنان نه».[31] فرماندهان نظامی روسیه مانند یرمولوف و بولداکوف در جهت منافع خود برای دستیابی به جلال در میدان نبرد و ثروت از طریق فتح سرزمین‌ها که در جبهه غربی بسیار دشوارتر از قفقاز بود، غالباً دولت مرکزی را فریب می‌دادند و این واقعیت را که گروه‌های چرکس در تلاش برای برقراری صلح با روسیه بودند، پنهان می‌کردند.[32]

در مذاکرات تدوین معاهده پاریس ۱۸۵۶ و پایان دادن به جنگ کریمه، نماینده انگلیس، ارل کلارندون، تأکید کرد که رودخانه کوبان باید مرز روسیه و ترکیه باشد، که می‌توانست چرکسیه را خارج از قلمرو روسیه قرار دهد، اما نمایندگان فرانسه و ترکیه که از مالکیت روسیه بر چرکسیه حمایت می‌کردند، باعث منصرف شدن وی شدند. کلارندون سپس سعی کرد که بندی را مبنی بر اینکه روسیه نمی‌تواند قلعه‌ای در چرکسیه بسازد، در پیمان‌نامه بگنجاند، اما این‌باز دوباره نماینده فرانسه وی را منصرف کرد. با اینکه پیمان نهایی عفو اتباعی را که برای دول متخاصم جنگیده بودند، تضمین کرده بود، اما از آنجا که چرکسیه قبلاً هرگز تحت حاکمیت روسیه قرار نگرفته بود، چرکس‌ها مستثنی شدند و بدین ترتیب چرکس‌ها با این پیمان به صورت دوژور تحت حاکمیت روسیه قرار گرفتند، اما روسیه هیچ اجباری نداشت که به چرکس‌ها حقوق برابر با سایر شهروندان امپراتوری اعطا کند.[33][34][35]

عمده مردمی که به ترکیه منتقل شدند آدیغه‌ها، اوبیخ‌ها و مسلمان آبخاز بودند از این رو این رویداد به اخراج چرکس‌ها معروف شد. تعداد افراد قبیله شاپسوگ که حدود ۳۰۰۰۰۰ نفر بود، به ۳۰۰۰ نفر کاهش یافت که موفق شدند به جنگلها و دشتها فرار کنند.[2] ۱۴۰ شاپسوگی که باقی مانده بودند به سیبری فرستاده شدند. به‌طور کلی، محاسباتی که بر مبنای آرشیوهای رسمی دولت روسیه و همچنین عثمانی صورت گرفته تخمین می‌زنند که ۹۰٪،[8][9] ۹۴٪[10] یا ۹۵٪-۹۷٪[11] از ملت چرکس در این روند از بین رفته‌اند.

در جدول زیر جمعیت اوبیخ‌ها (البته نه همه) و همچنین زیرمجموعه‌های عمدهٔ چرکس‌ها (آدیغه)، که هدف اصلی این عملیات بودند، قبل از جنگ و پنج سال پس از اخراج، محاسبه شده‌است.[59]

اسکان مجدد چرکسها در امپراتوری عثمانی

در عین حال، هرچند چرکس‌ها قربانیان اصلی بودند، اما اخراجها بر سایر ساکنان منطقه نیز به شدت تأثیر گذاشت. تخمین زده می‌شود که ۸۰٪ از اینگوش‌ها در سال ۱۸۶۵ اینگوشتیا را به مقصد خاورمیانه ترک کردند.[60][61] تعداد زیادی از چچن‌های مناطق پایین دست نیز بیرون رانده شدند، بسیاری از آنها بعدها بازگشتند، اما سرزمین‌های پایین دست چچن سابق برای مدتی طولانی خالی از جمعیت چچن تاریخی خود بودند تا اینکه چچن‌ها هنگام بازگشت از تبعید ۱۹۴۴–۱۹۵۷ به سیبری در منطقه مستقر شدند. آرشتین‌ها، که در آن زمان گروه قومی جداگانه‌ای محسوب می‌شدند (مورد مناقشه) کاملاً به عنوان گروهی مجزا از بین رفتند: طبق اسناد رسمی، ۱٬۳۶۶ خانواده ارشتین ناپدید شدند (یعنی یا فرار کردند یا کشته شدند) و فقط ۷۵ خانوار باقی ماندند.[62][63] علاوه بر این، ارتش روسیه در سال‌های ۱۸۶۰–۱۸۶۱ دست به یک سلسله عملیات خلع ید در سرزمین‌های قفقاز مرکزی زد و حدود ۱۰٬۰۰۰ کاباردین، ۲۲۰۰۰ چچن و تعداد قابل توجهی از آسی‌های مسلمان را بیرون رانده و به ترکیه فرستاد.[64] قره‌چای‌ها و بالکارها، دو قوم مسلمان دیگر در شمال غربی قفقاز، طی این روند اخراج نشدند. با این حال، آبخازیا ۶۰ درصد از جمعیت خود را تا پایان قرن ۱۹ از دست داد.[65]

بین منابع در رابطه با اینکه اخراج غیر چرکس‌ها به عنوان بخشی از همین روند در نطر گرفته شود، اختلاف نظر وجود دارد. اکثر منابع اخراج و قتل‌عام اوبیخ‌ها (که به رغم داشتن زبانی متفاوت، توسط بسیاری از افراد به صورت بخشی از قومیت چرکس در نظر گرفته می‌شوند[66]) و جمعیت آبازین را به عنوان بخشی از عملیات یکسان در برابر جمعیت چرکس همسایه در نظر می‌گیرند[66] و برخی منابع در شمارش اخراج شدگان، آبخازها را نیز لحاظ می‌کنند[67] با این حال سایر منابع[68] اخراج چچن‌ها، اینگوش‌ها، آرشتین‌ها[62][63][69] و آسی‌ها[64] با کاباردین‌ها را در یک گروه قرار می‌دهند. همچنین برخی اخراج‌های قبلی و غیرسیستماتیک کمتر از نوقایی‌ها را نیز لحاظ می‌کنند.[70][71] دستور ۱۸۶۱ ایودوکیموف و جابجا کردن چرکسها (از جمله اوبیخ‌ها) به باتلاق‌ها شامل نوقایی‌ها و آبازاها نیز می‌شد.[72][73]

شنفیلد می‌نویسد که کسانی که در اثر فاجعه متعاقب جان خود را از دست دادند احتمالاً بیش از یک میلیون نفر بودند و حدود ۱٫۵ میلیون نفر بوده‌اند.[74]

پناهندگان چرکس

والتر ریچموند وضعیت پناهندگان چرکس را به عنوان یکی از اولین بحران‌های مدرن مردمان بدون دولت توصیف می‌کند.[75]

اوضاع توده‌های چرکس و آبخاز که پیش از سوار شدن به کشتی‌ها به داخل دره‌های ساحلی رانده شده بودند، وخیم بود. مورخ روسی، آدولف پتروویچ برژه که شاهد وقایع مربوط به عزیمت چرکس‌ها بود، چنین نوشته‌است:[2]

من هرگز تأثیر منکوب کننده‌ای را که مردمان کوهستان در خلیج نووروسییسک بر من گذاشتند، فراموش نخواهم کرد. حدود هفده هزار نفر از آنان در ساحل جمع شده بودند. اواخر سال و هوا شدیداً سرد بود. فقدان کامل وسایل معاش و شیوع تیفوس و آبله، وضعیت رقت باری پدیدآورده بود. در واقع، کیست که به عنوان مثال نظاره‌گر جسد سرد شده زن جوان چرکس در کهنه پارچه‌ای روی زمین مرطوب زیر آسمان بی سقف باشد، دو نوزاد کنارش را ببیند که یکی در احتضار است و دیگری سعی می‌کند گرسنگی خود را با سینه مادر مرده اش تسکین دهد و قلبش به درد نیاید؟ و من چنین صحنه‌هایی را کم ندیدم.[2]

ایوان درزدوف، افسری روس بود که در مه ۱۸۶۴ در حالی که سایر روس‌ها پیروزی خود را جشن می‌گرفتند، در کبادا شاهد عملیات اخراج بود. وی نوشته‌است:

در جاده چشمان ما با تصویر حیرت‌آوری روبرو شد: اجساد زنان، کودکان، سالمندان، تکه‌پاره شده و نیمی توسط سگ‌ها خورده شده بود. تبعید شدگان که از گرسنگی و بیماری ضعیف شده بودند، توان حرکت دادن پاهای خود را نداشتند، از خستگی می‌افتادند و زنده زنده طعمه سگ‌ها می‌شدند. -- ایوان درزدوف[76]

تعداد نامعلومی از تبعید شدگان در روند اخراج تلف شدند. برخی زمانی که منتظر عزیمت بودند و برخی دیگر زمانی که چشمان مشتاقشان بنادر عثمانی را در دریای سیاه نظاره گر بود، به دلیل بیماری‌های واگیر در میان خیل جمعیت کشته شدند. دیگران به علت غرق شدن کشتی‌ها در طوفان[7] یا به علت بارگیری بیش از حد کشتی توسط ناخدایان سودجو هلاک شدند.[77] برای پرداخت هزینه سفر، چرکس‌ها گاه مجبور می‌شدند دام‌ها، دارایی‌ها یا حتی خود را به عنوان برده بفروشند.[78][79] کیفیت انجام عملیات توسط روس‌ها اصلاً مناسب نبود. آنان چرکس‌ها را مجبور می‌کردند که ساحل را با کشتی‌های گذری نامشخص ترک کنند و لذا خود را در معرض سوءاستفاده ناخدایان چنین کشتی‌هایی قرار دهند.[80] در برخی موارد، ۱۸۰۰ پناهنده سوار یک کشتی می‌شدند که دام و دارایی‌های خانوادگیشان را نیز حمل می‌کرد. حتی اگر کشتی‌ها ر مسیر غرق نمی‌شدند، چنین محیط‌های شلوغی برای شیوع بیماری‌ها و کمبود آب بدن مناسب بود؛ لذا وقتی کشتی‌ها به مقصد می‌رسیدند، فقط باقیمانده محموله انسانی اولیه را در خود جای داده بودند. به این ترتیب، این کشتی‌ها توسط ناظران معاصر «قبرستانهای شناور»[81] با «عرشه‌هایی غرق در مرگ» خوانده شده‌اند.[82] ایوان درزدوف خاطرنشان می‌کند:

… ناخدایان ترکیه‌ای … هر کسی را که کوچکترین علائم بیماری داشت، همچون باری به داخل دریا پرتاب می‌کردند. امواج، اجساد این روح‌های بیچاره را به سواحل آناتولی می‌آورد… شاید کمتر از نیمی از افرادی که رفتند، به مقصد رسیدند.[83]

سوءاستفاده‌هایی نیز هنگام جابه‌جا کردن پناهندگان بین شهرهای ترکیه مشاهده شده‌است. یک مورد خاص مربوط به یک کشتی به مقصد قبرس بود که جریان آب آن را به ساحل کشانده بود. در این کشتی که اجساد مثله شده و بی سر پیدا شد. دست و پای تعدادی از آوارگان را نیز بسته بودند و زنده زنده به دریا افکنده بودند. در این کشتی، تنها یک سوم از پناهجویانی که سوار شده بودند، زنده ماندند.[84] یکی دیگر از ناظران روسی، اولسفسکی، به سوءاستفاده ناخدایان ترکیه‌ای و پرداخت رشوه توسط چرکس‌ها برای سوار شدن به کشتی‌ها اشاره کرده‌است. اما او تقصیر را بیش از همه فرماندهی روسیه به سرکردگی ایودوکیموف را مقصر می‌داند:

چرا این چنین شد؟ … چرا آبزاخ‌ها و شاپسوگ‌ها که از وطن خود رانده شده بودند، دچار چنین رنج‌ها و مرگ‌های هولناک شدند؟ این امر فقط به خاطر حرکت عجولانه قشون ما به دریا پیش از اعتدال بهاری بود. اگر تخلیه داخوفسکی یک ماه یا دو هفته دیرتر انجام می‌شد، این اتفاق رخ نمی‌داد.[85]

علی‌رغم این شرایط، نیروهای روسی تحت فرمان ایودوکیموف همچنان به راندن چرکس‌ها به ساحل ادامه دادند. در ماه ژانویه ایودوکیموف روستاهای اوبیخ را تخریب کرد و در زمستان شدید آنان را بدون سرپناه رها کرد و در ماه مارس، جمعیت پناهندگان در بندر تواپسه به بیست هزار نفر رسید.[86]

از بین کسانی که موفق شدند به سواحل عثمانی برسند نیز افراد زیادی جان خود را در طی قرنطینه در سواحل، کشتی‌ها یا لازارت‌ها از دست دادند. بسیاری دیگر نیز در اقامتگاه‌های موقت یا در روند انتقال به مقصد نهایی جان باختند.[87] یکی از شاهدان عینی بریتانیایی در این رابطه می‌نویسد

:

جمعیت انبوهی از مردان، زنان و کودکان لاغر و نحیف ساحل دریا را پوشانده بودند. همه نگاهشان رنگ‌پریده و گرسنه به نظر می‌آمدند. خیلی‌ها لخت و برهنه بودند. چندین نفر در احتضار بودند.[88]

در سال ۱۸۶۴، باب عالی عثمانی بارها از دولت روسیه خواست که با توجه به فجایع انسانی که در سواحل آنها رخ می‌داد، اعزام‌ها را به دلایل بشردوستانه متوقف کند، اما این درخواست‌ها رد شد زیرا ایودوکیموف با فوریت استدلال می‌کرد که اتفاقاً تبعیدها باید به جای توقف، تسریع شوند. اکتبر ۱۸۶۴ به عنوان زمان توقف اعزام‌ها انتخاب شده بود اما ایودوکیموف موفق شد این ضرب‌الاجل را دو هفته به تعویق بیندازد. پس از پایان دو هفته نیز او این مهلت را نادیده گرفت و حتی با رسیدن زمستان نیز، چرکس‌ها را بی‌هیچ توقفی اعزام کرد.[89] بعدها در سال ۱۸۶۷، گراندوک میخائیل نیکولاویچ اظهار داشت که با توجه به ائتلاف احتمالی اروپا، پاکسازی بایستی تسریع می‌شد.[90]

با توجه به سیاست کلی عثمانی، والتر ریچموند دولت عثمانی را به "داشتن نقش دوگانه"، "مسئولیت‌ناپذیری شرم آور" و "بی توجهی به پیامدهایی که مهاجرت ممکن است برای پناهندگان به دنبال داشته باشد و ترغیب به جابه‌جایی جمعیت چرکس در مقاطع مختلف " متهم نموده‌است. دولت عثمانی در موضع‌گیری‌های پیشین خود تشویق به مهاجرت نموده بود، در اواخر سال ۱۸۶۳ از چرکس‌ها خواسته بود که "بمانند و مبارزه کنند" و به آنان نوید داده بود که ائتلافی بین‌المللی به کمکشان خواهد شتافت و سپس در ژوئن ۱۸۶۴ علی‌رغم مشخص بودن هزینه‌های انسانی، به شروع موج دیگری از مهاجرت‌ها توصیه کرده بود.[91] شنفیلد نیز عکس العمل عثمانی به بحران را «کاملاً ناکافی» ارزیابی می‌کند[92] و مارک پینسون دولت عثمانی را متهم به عدم تلاش برای تدوین سیاست منسجم در مورد پناهندگان می‌کند.[93] ریچموند همچنین استدلال می‌کند که انگلیسی‌ها، علی‌رغم بحث جدی در مورد احتمال مداخله نظامی برای بهبود اوضاع چرکسیه، نهایتاً تنها نگران منافع ژئوپلیتیکی خود بوده‌اند و چرکسیه را «به حال خود رها کرده‌اند».[94] در عین حال، راسور-اوون می‌گوید که لندن و استانبول، هردو با محدودیت‌های عملی روبرو بوده‌اند و سازماندهی سیل پناهندگان بسیار دشوار بوده‌است. وی همچنین به سختی‌هایی که کارمندان کنسولگری انگلیس، برای کمک به پناهندگان چرکس متحمل شده‌اند، اشاره می‌کند و خاطرنشان می‌سازد که به مرور زمان، سیاست عثمانی در مورد اسکان پناهندگان بهبود یافته‌است، بطوریکه در سال ۱۸۶۷ که پناهجویان نهایی آبخاز منتقل می‌شدند، تعداد کشته‌ها بسیار کاهش یافته‌است.[95] در حالیکه ریچموند استدلال می‌کند که اروپای غربی تنها زمانی از اوضاع چرکسیه خشمگین شد که روسیه باب عالی را برای بدست آوردن امتیاز ویژه‌ای در داردانل تحت فشار گذاشت و به تهدید منافع تجاری غرب پرداخت.[96] راسور-اوون تأکید می‌کند که تلاشهای بشردوستانه سازمان‌های بریتانیایی و نگرانی در مورد سلامتی چرکسها در اسکاتلند شدیدتر از سایر مناطق بریتانیا بوده‌است. زیرا در آن‌جا مبارزات چرکس با زخم‌های اخیر تاریخ اسکاتلند مقایسه می‌شد.[97]

فرماندهان قشون روس در قفقاز غربی: فرمانده پیاده‌نظام کنت نیکلای ایودوکیموف (چپ)، فرماندار قفقاز و گراندوک میخاییل نیکلایویچ (وسط) و سرلشکر دی. آی سیواتوپولک-میرسکی (راست)، کبادا، ۲۱ مه ۱۸۶۴.

اگرچه تزار الکساندر دوم دستور داده بود که چرکس‌ها تبعید شوند و قتل‌عام صورت نگیرد، فرماندهان روسی به این فکر بودند که بخش بزرگی از جمعیت چرکس را قتل‌عام کنند، و ژنرال فدایف نوشته‌است که فرماندهی روس تصمیم گرفت که «نیمی از چرکس‌ها را نابود کند تا نیم دیگر اسلحهٔ خود را تسلیم کنند.»[98] ریچموند خاطرنشان کرده‌است که «گزارش‌های فراوانی» از وقوع قتل‌عام در مراحل پایانی عملیات قفقاز وجود دارد.[99]

چنان‌که ایوان درزدوف گزارش می‌دهد، در آوریل ۱۸۶۲، گروهی از سربازان روس صدها نفر از چرکس‌ها را که مهمات تمام کرده بودند، کشتند و «کوه پوشیده از اجساد دشمنان بی‌پناه» را ترک کردند.[100]

ارتش روسیه اغلب ترجیح می‌داد سکونتگاه‌های چرکس‌ها را بمباران کند. در ژوئن سال ۱۸۶۲، پس از اینکه روستاهای چرکس نشین بخشی از منطقه کوبان سوخته و چرکس‌ها به جنگل گریختند، افراد ژنرال تیخوتسکی اقدام به بمباران جنگل کردند. در سپتامبر سال ۱۸۶۲، پس از بمباران یک روستای چرکس و فرار ساکنان آن به داخل جنگل، ژنرال ایودوکیموف به مدت شش ساعت مستقیم آن جنگل را بمباران کرد.[100] ایوان درزدوف ادعا می‌کند بسیار شنیده‌است که مردان چرکس قسم می‌خوردند خود را قربانی توپ کنند تا به بقیه افراد آن‌ها اجازه فرار داده شود و بعداً گزارش می‌دهد که گروه‌هایی از چرکس‌ها چنین کرده‌اند.[101]

ریچموند بیان می‌کند که تا پاییز ۱۸۶۳، عملیات روسیه «روشمند و کامل» شد. آنان پس از آن که چرکس‌ها به جنگل می‌گریختند، روستای آنان را تخریب می‌کردند، دام‌هایشان را گردآوری می‌کردند و هر غذایی که می‌توانستند پیدا کنند را می‌سوزاندند. سپس بعد از یک یا دو هفته جستجو می‌کردند و هر کلبه ای را که چرکس‌ها برای پناهگاه ساخته بودند، از بین می‌بردند. این روند تا زمانی که اژنرال یودوکیموف راضی شد که همه بومیان منطقه فوت یا فرار کرده‌اند، تکرار شد.[102][103]

در ماه مه سال ۱۸۶۴، قبایل ساحلی سخو، آخسیپسو، آیبگو و جیگیت در جنگ شکست خوردند و پس از آن همه آنان تا آخرین مرد، زن و کودک قتل‌عام شدند. پس از آن، در ۲۱ مه، شاهزاده میخائیل نیکولایویچ سربازان را در یک محوطه خالی برای مراسم شکرگزاری جمع کرد.[104]

با افزایش تبعیدها، کشتی‌های عثمانی و روس به اندازه کافی برای حمل تمامی پناهندگان وجود نداشت، حتی بکار گرفتن کشتی‌های جنگی عثمانی و روس نیز نتوانست مسئله کمبود کشتی را حل کند و لذا این عملیات عوارض سنگینی را برای خزانه عثمانی پدیدآورد و آنان متحمل هزینه‌ای گزاف شدند.[105]

ابتدا، در ۱۷ مه ۱۸۶۳، تزار الکساندر دوم دستور داد که «کسانی که تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند» باید خود مخارج آن را بپردازند.[106] سپس، روس‌ها مزایایی مالی برای کشتی‌های که چرکس‌ها را به بنادر عثمانی برسانند، ارائه دادند، اما خود چرکسها را مجبور به پرداخت بخشی از هزینه کردند. در بعضی موارد، چرکسها مجبور شدند که دام یا اموال خود را برای پرداخت وجه بفروشند، در برخی موارد دیگر، از هر سی چرکس یکی نفر برای پرداخت هزینه به عنوان برده فروخته می‌شد.[78][79] این وجوه سرانجام به دست حمل کنندگان و از جمله افسران نظامی روسی می‌رسید. بسیاری از کشتی‌ها به علت بیماری‌های شایع بین پناهندگان از حمل آن‌ها امتناع می‌کردند، زیرا خدمهٔ بسیاری از کشتی‌هایی که چرکس‌ها را سوار کرده بودند، بیمار شده بودند. ناخدای کشتی‌های دیگری که پذیرفته بودند چرکس‌ها را به بنادر عثمانی برسانند، سعی می‌کردند با سوار کردن افراد بیش از ظرفیت کشتی تا خد امکان سود بیشتری بدست آورند که این مسئله در نهایت باعث غرق شدن بسیاری از قایق‌ها و کشته شدن انسان‌های درون آن شد.[107] در آوریل ۱۸۶۴، پس از آنکه خدمه یک کشتی روسی به‌طور کامل به علت بیماری از بین رفتند، کشتی‌های روسی خود حمل و نقل را متوقف کردند و کلیه مراحل را بر دوش عثمانی‌ها انداختند. اگرچه ایودوکیموف در مورد امکان استخدام کشتی‌های بیشتر تحقیق کرد، اما هیچ تلاشی برای تهیه تدارکات غذا، آب یا کمک پزشکی نکرد.[108]

حداقل یک منبع روسی از سال ۱۹۰۸ گفته‌است که کمیسیون‌های ویژه‌ای توسط مقامات امپراتوری روسیه برای کاهش میزان مرگ و میر و «بررسی نیازهای مهاجران» از جمله جلوگیری از اضافه بار کشتی‌ها، به حراج گذاشتن سودآور اموال منقول سنگین، آماده کردن لباس و آذوقه برای خانواده‌های فقیر و «حمل آنان به رایگان و بدون هیچ هزینه‌ای»، پدید آمد.[109] کنسول روسی مستقر در بندر ترابزون در دریای سیاه ورود ۲۴۰٬۰۰۰ چرکس را گزارش داده‌است که ۱۹۰۰۰ نفر از آنان مدت کوتاهی پس از رسیدن به آن‌جا درگذشته‌اند. وی همچنین نوشته‌است که نرخ مرگ و میر در حدود ۲۰۰ نفر در روز بود.[2]

هنری بولور، سفیر انگلیس در استانبول، در ۲۵ مه ۱۸۶۴ گزارش داده‌است که دولت انگلیس تعدادی از کشتی‌های خود را برای این عملیات تخصیص خواهد داد زیرا عثمانی‌ها به تعداد کافی کشتی در اختیار نداشتند. این کشتی‌ها نرسیدند اما کشتی‌های دولت انگلیس در نقاط مختلف کمک‌هایی می‌کردند و کشتی‌های بخار انگلیس نیز مفید واقع شدند.[110] در تاریخ ۲۹ ماه مه، گزارش شده‌است که ۸ کشتی یونانی، یکی کشتی مولداویایی، یک کشای آلمانی و یک کشتی انگلیسی به حمل چرکس‌ها کمک کرده‌اند.[111][112]

در سال ۱۸۶۲، چرکس‌ها هیاتی از رهبران را به شهرهای بزرگ بریتانیا، که به‌صورت پنهانی به چرکس‌ها جهت سازماندهی مقاومت خود کمک می‌کرد، فرستادند. آنان به شهرهای مهم انگلیس و اسکاتلند از جمله لندن، منچستر، ادینبورگ و داندی مراجعه کردند تا حمایت عموم را برای اهداف خود جلب کنند.[113] این بازدیدها باعث بالا رفتن حمایت عمومی از چرکس‌ها و خشم نسبت به روسیه شد. همدردی‌ها به ویژه در اسکاتلند -احتمالاً به دلیل پاکسازی کوهستان که اخیراً رخ داده بود- شدید بود.[114] این همدردی‌ها باعث پدید آمدن لابی جهت مداخله کمیته امور خارجه داندی شد که خواستار سلاح برای دفاع از چرکسیه بود و کمیته کمک به چرکس‌ها را در لندن تأسیس کرد و به مداوم در مورد این موضوع در روزنامه‌های مختلف مانند اسکات من گزارش می‌داد.[115] سیاستمداران و روزنامه‌ها شروع به توجه به «مسئلهٔ چرکس» کردند و خواستار مداخله برای نجات چرکس‌ها شدند. در مقطعی نزدیک بود که مجلس با روسیه وارد جنگ شود و قیمومیت چرکسیه را ایجاد کند.[116] گرچه این ابتکارات نتوانست سیاست دولت انگلیس را تغییر دهد، کمیته کمک به چرکس‌ها که توسط بسیاری از افرادی که از بی‌عملی لندن عصبانی بودند، سازماندهی می‌شد، موفق به جمع‌آوری ۲٬۰۶۷ پوند برای تهیه تشک، پتو، بالش، لباس‌های پشمی و پارچه خصوصاً برای یتیمان چرکس در استانبول شد. تبلیغ روسوفوبی توسط برخی از اعضای این کمیته منجر به بسته شدن آن در مارس ۱۸۶۵ شد.[117] کنسول‌های انگلیس درگیر امداد و ساماندهی اسکان مجدد چرکس‌ها شدند. در کنسول‌های مختلف انگلیس و کارمندان کنسولگری به علت شیوع بیماری‌های مختلف بین چرکس‌ها، بیمار شدند و تعداد معدودی نیز در اثر چنین بیماری‌هایی جان باختند.[118]

در مراحل اولیه، جمعیت عثمانی، اعم از مسلمان و مسیحی نیز امداد و کمک‌رسانی را انجام می‌دادند. در ویدین، بلغارستان، ساکنان مسلمان و مسیحی داوطلب شدند که تولید دانه خود را افزایش دهند و آن را برای پناهندگان محلی چرکس ارسال کنند. در قبرس، جمعیت مسلمان یتیمان چرکس را پناه دادند. دولت عثمانی برای آنها مساجد ساخت و برای آنها معلم فراهم کرد. سلطان ۵۰٬۰۰۰ پوند از سرمایه شخصی خود را اهدا کرد. گرچه برخی از گزارش‌ها در مطبوعات انگلیس، حاکی از آن بود که بیشتر این پول در نتیجه اختلاس توسط مقامات عثمانی، جهت کمک به پناهندگان چرکس مورد استفاده قرار نگرفته‌است.[119] اما با افزایش پناهندگان، احساسات علیه آنان، به ویژه بین بلغارها و جمعیت ترک افزایش یافت و تنش‌ها بین بومیان بلغاری و ترک و پناهندگان چرکس آغاز شد.[120]

در ۲۵ ژوئن سال ۱۸۶۱، تزار الکساندر دوم فرمان امپراتوری با عنوان «حل و فصل مسئلهٔ قفقاز شمالی» را امضا کرد که به شرح زیر است:

اکنون که با یاری خداوند، فتح کامل قفقاز نزدیک است. چند سال تلاش مداوم نیاز است تا مردمان متخاصم را از زمین‌های حاصلخیزی که اشغال کرده‌اند، به‌طور کامل وادار به خروج کنید و در آن جمعیت مسیحی روس را برای همیشه مستقر کنید. افتخار انجام این عمل عمدتاً متعلق به کازاک‌های نیروهای مسلح کوبانسکی خواهد بود.[121]

برای تسریع این روند، الکساندر غرامت مالی و امتیازات مختلفی ارائه کرد. از بهار سال ۱۸۶۱ تا ۱۸۶۲، ۳۵ روستای کازاک تأسیس شد و ۵۴۸۰ خانواده به تازگی در این سرزمین مستقر شدند.

در سال ۱۸۶۴ هفده روستای جدید کازاک در منطقه کوبان جنوبی ایجاد شد.[122]

تنها در سالهای ۱۸۶۱–۱۸۶۲، در ولایت طونه، ۴۱۰۰۰ خانواده پناهنده چرکس وجود داشته‌است.[128] در پایان این روند، در بالکان حدود ۲۵۰٬۰۰۰ چرکس ساکن بوده که ۵ تا ۷ درصد کل جمعیت بالکان را تشکیل می‌دادند. این عدد علاوه بر ۱۰۰۰۰۰ تاتار کریمه‌ای است که اخیراً جمعیت بالکان در عملیات قبلی مجبور به پذیرش آن شده بودند.[129][130]

قدیر ناتو خاطرنشان می‌کند که «زنجیره‌ای از اسکان چرکس‌ها تقریباً تمام بخش‌های اروپایی امپراتوری عثمانی را درگیر کرد». تعداد بسیاری از چریکها در بلغارستان اسکان داده شدند. روزنامه Istoria Bulgarii گزارش می‌دهد که «حدود ۶٬۰۰۰ خانواده از طریق بورگاس منتقل شده و در تراکیه مستقر شده‌اند؛ ۱۳٬۰۰۰ خانواده - از طریق وارنا و شومن - به سیلیسترا و ویدین؛ ۱۲٬۰۰۰ خانواده به صوفیه و نیش منتقل شده‌اند. ۱۰٬۰۰۰ خانواده باقیمانده در سویشتوف، نیکیپولسک، اوریشخفسک و حومه سایر شهرها توزیع شده‌اند.» زنجیره ای از شهرک‌های چرکس نشین از دوبروجا تا مرز صربستان امتداد داشت، و ۲۳ شهرک در ناحیه کوزوو وجود داشته‌است. چرکسها همچنین در چند منطقه عمدتاً یونانی نشین، به ویژه جنوب اپیروس، قبرس و در یک محله در پاندرما در دریای مرمره مستقر شدند.[128]

قدیر ناتو مناطق زیر را به عنوان مناطقی که دارای جمعیت قابل توجه پناهندگان چرکس بوده‌اند، ذکر کرده‌است: "در آناتولی وسیع… در نزدیکی آماسیا، سامسون، کیلیکیه، بین النهرین، در شبه جزیره چارسامبا، در امتداد دریای اژه، در ارمنستان ترکیه، آداپازار، دوژگه، اسکی شهر و بالیکسیر. مردمان کوهستان از ترابزون مستقیماً به قارص و ارزنجان فرستاده شدند … بسیاری از تبعیدیان در ولایت سیواس در صحرای وسیع بین توکات و سیواس توزیع شدند».[128]

چرکس‌ها در خانه یک خانواده تبعید شده بلغاری اسکان داده شده‌اند، نقاشی از دههٔ ۱۸۷۰

میشا گلنی خاطرنشان می‌کند که اسکان چرکس‌ها نقش اساسی در بی‌ثبات کردن بالکان عثمانی به ویژه بلغارستان داشته‌است. ورود آنها به گسترش قحطی و بیماری‌های واگیر (از جمله آبله) در سرزمین‌های بالکان منجر شد و بدتر از آن، برای فراهم کردن مسکن پناهندگان، باب عالی دستور داد که مسیحیان به‌طور گسترده از خانه‌های خود در مناطق مشخصی بیرون رانده شوند. این مسئله و وقوع درگیری مسلحانه بین چرکس‌ها و بومیان مسیحی و مسلمان، رشد احساسات ناسیونالیستی در بالکان را تسریع کرد.[133] قدیر ناتو می‌نویسد که عثمانی‌ها چرکس‌ها را به عنوان «نیروی پلیس» در بالکان به کار گرفتند و همچنین آنها را با هدف افزایش جمعیت محلی مسلمان، در این مناطق اسکان دادند. به طوری که چرکس‌ها مجبور بودند علیه شورش‌های محلی سلاح به دست بگیرند.[128] مردم محلی بالکان، که اخیراً تعداد زیادی پناهنده تاتار کریمه پذیرفته بودند، عملی که باعث مرگ هزاران نفر از پناهندگان و بومیان به‌طور یکسان به دلیل بیماری و قحطی شده بود، مایل به پذیرش بیشتر پناهندگان مسلمان اخراج شده توسط روسها، نبودند[126] و به ویژه برخی از بلغارها متقاعد شده بودند که چرکس‌ها «جهت فلج کردن هر نوع جنبش آزادی‌بخش و استقلال‌طلب اسلاو» در روستاهای پراکنده بلغاری اسکان داده شده‌اند. با اینکه در بسیاری از مناطق، مسیحیان بلغارستان در ابتدا نسبت به پناهندگان چرکس بسیار مهمان‌نواز بودند، و از جمله با تولید منابع اضافی آنان را حمایت می‌کردند، اما سقوط احساسات بشردوستانه همراه با بی‌ثباتی سیاسی باعث شد، روابط بین دو گروه تیره شود.

در بسیاری از موارد، زمین‌هایی توسط دولت عثمانی به پناهجویان قفقاز شمالی اختصاص داده شد، اما افراد محلی از تسلیم خانه‌های خود امتناع ورزیدند، و این باعث درگیری بین چرکس‌ها و چچن‌ها از یک سو و بومیان بلغار، صرب، عرب، بادیه‌نشین، دروز، ارمنی، ترک و کرد از سوی دیگر شد. در اوزون ایل، بین کایسری و سیواس، چرکس‌ها در نهایت جمعیت محلی کرد را بیرون راندند و تا به امروز کردهایی که در آن منطقه ریشه دارند، این واقعه را در یک ترانه عامیانه به خاطر سپرده‌اند که چگونه «مردمانی ظالم که موی سر روشن، چشمانی آبی و کلاهی از پوست گوسفند بر سر داشتند» آنها را از خانه‌هایشان بیرون راندند.[134]

چرکس‌ها که به لحاظ روانی آسیب دیده و ناامید بودند و چند دهه اخیر را در شرایطی زیسته بودند که چرکس‌ها و روس‌ها به‌طور مرتب به یکدیگر یورش می‌بردند، گاه به جمعیت بومی حمله می‌کردند که در نهایت باعث شد آنان در سراسر امپراتوری به عنوان وحشی و بربر بدنام شوند.[135]

سرانجام، ترس از چرکسها، به دلیل بیماری‌هایی که آنان گسترش می‌دادند و کلیشه‌ای که از آنها به عنوان گدا یا راهزن وجود داشت، چنان زیاد شد که جوامع مسیحی و مسلمان به‌طور یکسان با شنیدن اینکه چرکس‌ها در نزدیکی آنها اسکان داده خواهند شد، اعتراض می‌کردند.[136]

بعدها، در دهه ۱۸۷۰، مجدداً در بالکان جایی که بیشتر چرکس‌ها خانه‌های خود را ساخته بودند، جنگ درگرفت و آنها بار دیگر توسط روس‌ها یا نیروهای متحد روس‌ها متفقین تبعید شدند.[137]

آنسی کالبرگ اظهار می‌کند که «سرکوب روسیه در قفقاز» که روی تاتارهای کریمه و چرکس‌ها تمرکز داشت، منجر شد که کشور روسیه «راهبرد پاکسازی قومی و نسل‌کشی مدرن» را پدیدآورد.[151] در همین حال، پاول هنز معتقد است، با توجه به اینکه چرکس‌ها به سرزمین‌های امپراتوری عثمانی تبعید شدند، وقایع دهه ۱۸۶۰ در چرکسیه، ایدهٔ نسل‌کشی ارمنی‌ها به دست امپراتوری عثمانی را پدیدآورد.[152] اِلمن در نقد کتاب نسل‌کشی چرکس که توسط ریچموند تألیف شده، می‌نویسد که استفاده از این اصطلاح طبق تعریف سازمان ملل متحد موجه است و اشاره به اقداماتی دارد که هدف از آنان این است که «قومیتی را به‌طور کامل یا جزئی از بین ببرند»، و بخشی نیز به آن چرکس‌هایی اشاره دارد که سن پترزبورگ تصور می‌کرد، حاکمیت روسیه را نخواهند پذیرفت.[153]

والتر ریچموند همچنین استدلال می‌کند که با توجه به اینکه وقایع سال ۱۸۶۴ «یکی از اولین نمونه‌های مهندسی اجتماعی مدرن» بوده‌است، اصطلاح «نسل کشی» مناسب است. وی با استناد به حقوق بین‌الملل که می‌گوید «قصد نسل کشی به اعمال ویرانگری اطلاق می‌شود که هدف خاص آنان ممکن است نسل‌کشی نباشد اما نتایج آن‌ها قابل پیش‌بینی است یا محصول فرعی سیاستی هستند، که با تغییر در آن سیاست می‌شد از این نتایج جلوگیری کرد»، این وقایع را نسل‌کشی می‌داند به این دلیل که تغییر جمعیتی چرکسیه به منطقه ای با اکثریت روس، مطلوب مقامات روسی بوده‌است،[154] و فرماندهان روسی کاملاً از تعداد بالای مرگ و میرها در اثر گرسنگی که حاصل روش‌های جنگی آنان بوده، آگاه بوده‌اند. هدف اصلی فرماندهان روسی از اخراج که آن را ضروری می‌دانستند، تبدیل چرکسیه به منطقه‌ای بود که دائم تحت حاکمیت روسیه باشد و ساکنان بومی چرکس را «کمی فراتر از یک آفت که باید برداشته شود» می‌دیدند.[155]