میرزا موسی فراهانی

میرزا موسی در طول حیات خود از طرف شاهان قاجار به مناصب حکومتی مهمی برقرار می‌شد. از جمله مناصب او تولیت آستان قدس رضوی بود که به این سبب به «متولی» معروف شد.

1. میرزا موسی خان قائم مقامی برادر کوچک ترِ میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، صدر اعظم محمدشاه قاجار است و در پی منصوب شدن برادر ارشد به سِمَت قائم مقامی، وی نیز منصب وزارت عباس میرزا را بر عهده می گیرد. در مورد نحوة انتصاب او به این منصب، چنین آمده است که در سال 1246 قمری به دنبال «شورش» و «هرج و مرج» در ناحیة خراسان، عباس میرزا قاجار، نایب السلطنة وقت، مأموریت می یابد تا با بردن لشکری بزرگ به خراسان، آرامش را به این خطّة «پرآشوب» بازگرداند. با حضور وی، در مدّت کوتاهی تمام خوانین «سرکش» خراسان، از جمله محمدخان قرایی، رضاقلی خان ایلخانی، مهدی قلی خان و ... سرکوب می شوند و آرامش به خراسان بازمی گردد؛ اما عباس میرزا که در اندیشة تصرّف هرات است، از فتحعلی شاه قاجار می خواهد تا فرزندش محمدمیرزا، حاکم خراسان شده و میرزا موسی رشتی به وزارت و پیشکاری او تعیین گردیده و میرزا موسی خان، برادر کوچک ترِ میرزا ابوالقاسم قائم مقام، به سِمَت ناظمی کل سرکار فیض آثار «حضرت رضوی علیه السلام» تعیین شود. این خواسته، جامة عمل می پوشد و میرزا موسی خان به عنوان متولّی رسمی «آستان قدس رضوی» برگزیده می شود. اما نقل قول ها در مورد دورة تولیت او در «حرم رضوی»، مختلف است. برخی منابع، دورة تولیت او را در فاصلة سال های 1248 تا 1262 قمری می دانند؛ در حالی که پاره ای دیگر معتقدند که او از سال 1247 قمری، تولیت «حرم رضوی» را بر عهده گرفته است.

در مورد ویژگی های اخلاقی میرزا موسی خان آمده است که وی از متولّیان نیک نام «آستان قدس رضوی» بوده که در بند منافع شخصی خود نبوده است. چنان که تا حدود یک سال پس از انتصاب، مقام خود را ابراز نکرده و در جهت اصلاح، تعمیر و اجرای قانون در این آستان مقدس، تلاش و کوشش کرده است. از جمله وقایع دوران تولیت او، «شورشی» است که در سال 1255 قمری علیه «یهودیان» ساکن مشهد رخ می دهد. در این ماجرا که در پی توهینی به مقدّسات اسلامی به وجود می آید، تنی چند از یهودیان شهر مشهد «کشته» می شوند. در پی این حادثه، دیگر یهودیان شهر به وحشت می افتند و مسلمان شوند. نقشی که میرزا موسی خان در این غائله ایفا می کند، مسلمان کردن یهودیان، هدایت اطفال آنان به مکتب خانه و مسترد نمودن اموال آنان پس از ایمان آوردنشان است که در برخی منابع تاریخی بدان اشاره شده است. گفته می شود که در این جریان، سیصد خانوادة یهودی ساکن مشهد به اسلام مشرّف می شوند.

1. تأسیس دارالشفای امام رضا در سال 1247 قمری در بازار مقابلِ مسجد جامع گوهرشاد؛
2. ایجاد مهمان سرا برای اِطعام زوّار و مساکین؛
3. احیای سقاخانة طلای نادری؛
4. تأسیس مکتب خانة اطفال سادات علوی در صحن و تهیة هزینة خوراک، پوشاک و تحصیل اطفال؛
5. تأمین هزینه های زوّار غریب و در راه مانده برای مراجعت و بازگشت به موطن خود؛
6. تعمیر بقعة مطهّر و اماکن متبرّکه و صحن؛
7. تنظیم امور خدّام و پایه گذاری پنج کشیک در آستان قدس رضوی؛
8. تنظیم امور دفتری و کشیکی؛
9. جاری کردن دوبارة نهر خیابان (این نهر از بالاخیابان وارد صحن سقّاخانه شده و پس از عبور از آن، وارد پایین خیابان می شده است)؛
10. ترمیم و تزیین صحن و گلدسته ها؛
11. تلاش در زمینة ساخت رواق دارالسعاده در سال 1259 قمری؛
12. ساخت درب نقره در محل کفشداری صحن کهنه، نزدیک ایوان طلا.

1. اقدام مهم دیگری نیز در طول دورة تولیت خویش انجام می دهد و آن این است که پس از به دست آوردن طومار علی شاهی و جمع آوری مدارک قطعی، نسبت به موقوفاتی که در این طومار ذکر شده است، اقامة دعوی می کند. او این موضوع را در سفر خود به تهران با فتحعلی شاه قاجار در میان می گذارد و موافقت وی را جلب می کند. فتحعلی شاه، عدّه ای قشون را برای اجرای احکام و تصرّف املاک موقوفه به خراسان اعزام می کند. بدین ترتیب، غاصبان املاک که بیشترشان از رؤسای ایلات و عشایر بودند، مجبور به تخلیة موقوفات می شوند و میرزا موسی خان، املاک را به نفع آستان قدس رضوی تصرّف می کند.

میرزا موسی خان، سرانجام در ربیع الثانی 1262 قمری در 42 سالگی در مشهد وفات کرد و در رواق پشت سر مبارک به خاک سپرده شد.

نکاح نامه میرزا موسی الحسینی الفراهانی متخلص به قائم مقام با شمسی بانو خانم دختر فتحعلی شاه قاجار

• نسب نامه قائم مقام
• محمدکاظم زمانی نجف آبادی (۱۳۹۹)، ساختار پرونده، M.K.Z