فهرست واژه‌های عربی با ریشه فارسی

اعراب در واژه‌های بیگانه دگرگونیهای بسیار و شگفت‌آوری انجام می‌دهند که از آن دست است:

1. واج یا واجهایی از آغاز یا میان یا پایان ساختمان واژه بیگانه می‌اندازند. برای نمونه بیمارستان را مارستان، پیشپاره[3] را شفارج، نشخوار یا نشوار، چلغوزه[4] را جِلّوز، سوه کاریز را سوهقه، و هزار دستان را هزار گویند.
2. واج یا واجهایی به ساختمان واژه بیگانه می‌افزایند چنان‌که ستو را تستوق،[5] راه را تُرَّهات،[6] پنجه را فنزج و پاچه را بالِغا گویند.
3. واجهای واژه بیگانه را به واجهایی دیگر می‌گردانند و برای معرَّب سازیِ واژه‌های بیگانه بیشتر همین روش را به کار می‌برند. برای نمونه ن و ر را به ل، گ را به ج، خ را به ح، پ را به ف یا به ب، ک را به ق، چ را به ص یا به ش، س را به ص، ت را به ط، الف را به ع یا به ح، ش را به ز و ز را به ذ جایگزین می‌کنند و در این راه هیچ آیین و رویه ای را دنبال نمی‌کنند؛ از همین رو برای برخی از واژه‌های بیگانه بیش از یک گونه آواسازی گفتاری و سیمای نوشتاری دارند. پس زَریون[7] را به جریال، گرده بال را به جردبیل، شَنبک[8] را به شَفَلَّقه، گنده پیر را به قندفیل، ژاغَر[9] را به زَقَلَّه، خُربا[10] را به حَرباء، گرم را به جرم، پَرَند را به فرند یا برند، کُرته[11] را به قرطق، چوبه[12] را به صوبج یا شوبق و اُبره[13] را به حباری جانشین می‌کنند.
4. در پایان واژه‌های عربی شده ج یا ق می‌افزایند و این روش را بیشتر دربارهٔ واژه‌های پایان یافته به ه برمی‌گزینند؛ مانند دگرش تازه به طازج، نموده (نمونه) به نموذج، برنامه به برنامج و کُربه[14] به قربق یا قربج.
5. گاهی واژه ای را به ساختارهای جورواجور عربی می‌کنند به گونه ای که نزدیکی اندک یا بسیاری با واژه بیگانه دارد؛ مانند زونکل[15] که آن را زَوَنکل، زَوَترَک، زونَّک، زوّاک، زوّن و زَون، تنبل[16] که آن را تَنبور،[یادداشت 1] تِنبَل، تِنبال، تَنبول و تِنتَل و کِهتر که آن را جَیتَر، جَیدر، جَعدر، جَیدَری، جعبر و جِعطار گویند.
6. نه تنها فعل (کارواژه) را از واژه عربی شده مشتق می‌کنند، که گاهی درست همانگونه که هست از واژه‌های بیگانه وام می‌گیرند، به زبان دیگر از واژه عربی ناشده فعل می‌سازند؛ همچون از بوسیدن باسَ یَبوسُ، از کوشیدن کاشَ یَکوشُ، از زینهار[17] زَنهَرَ یُزَنهِرُ ساخته‌اند.[18]