شهرستان مهریز

جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۹۵، برابر ۵۱۷۳۳ نفر بوده‌است. شهرستان مهریزاز شمال به شهرستان یزد، از جنوب به شهرستان شهربابک و شهرستان انار استان کرمان و شهرستان خاتم (هرات و مروست) از غرب به شهرستان تفت و از مشرق به شهرستان بافق محدود می‌شود. مرکز این شهرستان شهر مهریز است که در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر یزد قرار دارد.

مهریز عنوان ناحیه‌ای است شامل مجموعه‌ای از روستاهایی که نام قدیم آن‌ها مهریجرد بوده و به مهرنگار دختر انوشیروان نسبت داده شده‌است اما تا قبل از ۱۳۱۸ وجه تسمیه مهریز دقیقاً مشخص نبود.

مهریز در حدود ۱۶ قرن قبل (در زمان حکومت ساسانیان) ناحیه‌ای در جنوب دشت یزد و دامنه جنوب شرقی شیرکوه بوده و قنات‌هایی از آن سرچشمه می‌گرفتند که در مواردی پس از طی یک مسافت ۴۰ به سرچشمه خود می‌رسیدند اما «مهرنگار» دختر انوشیروان دستور می‌دهد قنات‌هایی در منطقه احداث شوند که با طی مسیر کمتری به سرچشمه برسند. پس از آن‌که این قنات‌ها موجبات آبادانی قصبه یا ناحیه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبرداران شاهزاده خانم آبادی جدید را «مهرگرد» نامیدند. عنوان مهرگرد در گذشت زمان به «مهریجرد» تبدیل شد و امروزه مهریز خوانده می‌شود.

شهر مهریز از اتصال محلات پراکنده توسط باغات و اراضی مزروعی به وجود آمده است.

محلات مهم شهر مهریز عبارتند از:

استهریج

بغدادآباد

مزویر آباد

منگاباد

مهرپادین

• بخش مرکزی شهرستان مهریزشامل چند منطقه از جمله بیدک (مزویر آباد)، بغدادآباد، مهرپادین (تو ده) استهریج و منگاباد می‌باشد.
  • دهستان ارنان
  • دهستان تنگ چنار
  • دهستان خورمیز
    • روستای عصمت آباد
    • روستای خورمیز علیا
    • روستای خورمیز سفلی
    • روستای مدوار
    • روستای ثانی آباد
  • دهستان میانکوه مهریز
  • دهستان بهادران

شهر: مهریز

• انار
• پسته
• قالی
• بادام

• باغ خوشنویس
• کوهریگ
• برج آسیاب ریگ
• امامزاده سید غیاث الدین
• غربالبیز
• مسجد جامع باغبهار
• حسینیه باغبهار
• برج بادگیر بزرگ شکیب
• حمام قدیمی و موزه استهریج
• چشمه آب و تفریحگاه غربالبیز
• امامزاده در مهرپادین
• سرو کهنسال منگاباد
• قلعه تاریخی مهریز
• کشته خانه
• باغ پهلوان پور
• قلعه رباط سربرد
• زیارتگاه پیر نارکی
• مسجد جامع
• مسجدوحسینیه واب انباربابدگیرهای منحصربه‌فرد حاجی محمدجعفرسرحوض

مجموعه بناهای باقدمت بالای دویست سال باخشت خام ومعماری قرن دهم بادگیرهای مسجدواب انبارصدردخشت خام بامعماری ویژه. به‌طوری‌که بازده وبادهی ومعماری ان منحصربه‌فرداست. زارع زرگر

• رباط زین الدین:

رباط زین الدین در۶۰ کیلومتری جاده یزدـ کرمان، حدود ۵۰۰ متر خارج از جاده قرار گرفته‌است. فاصله آن تا شهر مهریز حدود ۳۰ کیلومتر است. تاریخ احداث بنا به دوره صفویه (۱۰۰۷ تا ۱۰۳۰ هجری قمری) برمی گردد.

• رباط کرمانشاه:

رباط کرمانشاه که کرمانشاهان هم گفته می‌شود، آبادی کوچکی بر سر راه یزد به کرمان به فاصله شش فرسخ از رباط زین الدین است که از قدیم‌الایام حدفاصل میان خاک این دو شهر بوده‌است.

• رباط نو سریزد:

رباط نو سر یزد در انتهای آبادی سریزد در پایان راه (خیابان) اصلی عبوری در میان آبادی و در مجاورت آب انبار و مسجد جامع سریزد و به فاصله کمی از رباط قدیمی و خشتی موجود قرار گرفته‌است.

• رباط شمس:

این رباط در جاده یزد ـ کرمان واقع شده‌است. این رباط در عصر صفویه بنا شده و دارای ساختمانی آجری و نقشه‌ای مربع شکل است و پنج برج دیده‌بانی دارد. ورودی ساختمان در ضلع غربی قرار دارد و به هشتی منتقل می‌شود.

• کاروانسرای شاه عباسی:

این کاروانسرا در فاصله ۳۵ کیلومتری جاده یزدـ کرمان در روستای علی‌آباد و در حاشیه شهر مهریز قرار دارد. پلان این کاروانسرا از نوع پلان چهار ایوانی است که از آجر ساخته شده و بانی آن «شاهزاده معارف دوست محمد ولی میرزا» پسر فتحعلی شاه بوده‌است. بنای آن از سمت جاده دارای چهارده صفه و بلندی دیوار آن پنج متر است و چهار برج در چهار گوشه دارد.

انسان در روزگار گذشته همواره در معرض خطرات پیرامون خویش قرار داشته و برای تأمین امنیت و بقای خود به اشکال مختلف به مقابله با آن می‌پرداخت. یکی از ساده‌ترین شیوه‌ها این بودکه دیواری گرد محل سکونت خویش بنا کند و زیستگاه خود را در آن ایمن سازد؛ بنابراین نوعی بنای محصور متناسب با وضعیت و شرایط طبیعی و جغرافیایی محل سکونت خود پدیدآورد که قلعه «جلگه‌ای یا دشتی» نامیده می‌شود. قلعه‌های جلگه‌ای گونه‌ای از معماری سنتی این سرزمین بودند که هسته اصلی شهرهای امروزی را پدیدآوردند و راه را برای شهرهای امروزی هموار ساختند.

• قلعه مهرپادین (دوره افشاریه):

قلعه مهرپادین یکی از آثار باستانی شهرستان مهریز می‌باشد که مابین جاده یزد ـ کرمان و خیابان انقلاب در قسمت ورودی زمین‌های کشاورزی آن منطقه قرارگرفته‌است.

• قلعه خورمیز:

قلعه خورمیز دارای طول و عرض ۳۲ ×۶۳ متر و ۶ برج می‌باشد. چهار برج چهار گوشه و ۲ برج در قرینه یکدیگر در جهت طول قلعه ساخته شده‌اند.

• قلعه سریزد:

قلعه سریزد یکی از زیباترین و سالمترین قلعه‌های جلگه‌ای این سرزمین است که در نوع خود بی‌نظیر است. این قلعه از خارج شامل دیواری به ارتفاع۲ متر گرداگرد است که قبلاً دارای ارتفاع بیشتری بوده‌است. خندقی به عمق ۲ متر و عرض ۵ تا ۶ متر در اطراف قلعه، حصار و باروی قلعه که ارتفاعی حدود۶ تا ۷ متر دارد و گرداگرد قلعه را فرا گرفته و دارای ۹ برج دیده‌بانی مدور به ارتفاع ۸ تا ۹ متر در گوشه‌ها و میانه اضلاع می‌باشد.

• قلعه هرفته (متعلق به دوره زندیه):

قلعه هرفته خارج از روستای هرفته و حدود ۲۰۰ متر با روستا فاصله دارد و در کنار قبرستان کنونی می‌باشد. قابل ذکر است در گذشته نه چندان دور، هنگامی که مردم هرفته قصد بیرون آمدن از قلعه را کرده و تمایل پیدا کردند که در خانه‌های جدا از یکدیگر زندگی کنند خانه‌های مسکونی نزدیک قلعه و آبادی‌های آن که تقریباً دراطراف بود در اثر مهاجرت سکنه و به مرور زمان تخریب شد و جز تلی از خاک چیزی از آن‌ها بر جای نماند.

• قنات سرچشمه
• قنات محله پایین
• قنات تغارسنجر
• قنات باغبهار
• قنات مهرپادین
• قنات حسن‌آباد
• قنات سرمزراع

تأثیراقلیم برمعماری مسکونی مهریز، به منظور رهایی از تابش آفتاب خانه‌ها در خلاف جهت تابش نور و با دیوارهایی بلند که همواره یکطرف خانه را در پناه سایه قرارمی دهد ساخته شده‌است. درخانه‌ها با دو کوبه زنانه و مردانه به همراه شکست فضای ایوان نشانگر تأثیر بارز فرهنگ مذهبی در معماری بومی منطقه‌است. معمولاً سطح ایوان و حیاط خانه را به خاطر سوار شدن (آب)، دو سه پله پایین‌تر از سطح کوچه بنا می‌کردند که در نتیجه نسشت و رسوب سرما درکف گود حیاط و سرخوردن آن به داخل زیر زمین محیط خنکی را در تابستان‌ها ایجاد می‌کرد. شکل حیاطها عمدتاً چهارگوش بوده که در هر سو به مناسبتی، اتاقهای تعبیه شده و در شمال یامشرق، اتاقهای زمستانی به خار آفتابگیر بودن و در سمت جنوب یا غرب حیاط، تالار یا مهمانخانه بنا می‌شده‌است. در جلوی هرکدام ازاتاق‌ها معمولاً پیشگاه با صفه ایوان مانند و بدون درب قرار دارد که مانع ورود شن به داخل اتاق هاگردیده و فضایی برای تجمع تابستانه اهل خانه‌است. در شهر و روستا شکل کلی و بافت اصلی معماری، کم و بیش یکسان است. گرچه در روستاهای کوهستانی متناسب با وضعیت اقلیمی، به جای بادگیر از سقف‌های گنبدی شکل استفاده می‌شود، روی هم رفته عامل اصلی در ترکیب و شکل‌گیری معماری سنتی آبادی‌ها، اقلیم و محیط کویری منطقه‌است.

بادگیر، سردابه، دیوارهای قطور، سقف‌های گننبدی و… مشخصه بارزی در این زمینه‌است. از سوی دیگر سادگی در سبک و نوع معماری از ویژگی‌های قابل توجه معماری منطقه‌است که بی شک متأثر از نوع مصالح مورد استفاده (خشت و گل) و تأثیر عوامل اقتصادی و فرهنگی مانند قناعت مردم منطقه‌است. این ویژگی‌ها امروز از محیط پیرامون و زمینه‌های فعالیت، ابزار مناسبی پدیدآورده و در جهت نیازها، رفاه و آسایش بیشتر، ابزار مورد استفاده را تحول و تکامل بخشیده‌است. جایگزینی وسایل مدرن و راحتی بخش زندگی منجر به ضعف کارکرد عناصر مختلف معماری شده و تا حدودی ساخت آن را نیز دستخوش تحول کرده‌است. این تحولات در اشکال جدید از کمرنگ شدن مکانیزم مقابله با کویر شروع شده و با رعایت جنبه‌های تزیینی و پیچیدگی نسبی در سبک معماری ادامه یافته‌است. از بین رفتن بادگیر، بلندی ساختمان‌ها، استفاده از آجر به جای خشت و گل و تغییر فضا داخلی محل‌های سکونت و تبعیت از اشکال مدرن خانه‌سازی از آن جمله‌اند. این روند اجتناب ناپذیر به مرور فرهنگ معماری منطقه را از قابلیت‌های برجسته همسازی و انطباق با محیط تهی نموده و بافت‌های ناهمگون و دوگانه‌ای در فضای زیستی پدیدآورده‌است. در مساکن جدید، عملکردهای سنتی سکونت از میان رفته و در جهت بهره‌گیری از وسایل رفاهی جدید شکل گرفته‌است.[2]

• حسینی‌نسب، سیدرضا، زادهٔ ۱۳۳۹ خورشیدی،
• ملا محمدحسین مهریزی، قرن سیزدهم هجری،
• دکتر سیدخلیل فروزان‌نیا، جراح و پیوندکار قلب، زادهٔ ۱۳۴۴.

آب و هوای مهریز در بخش کوهستانی از نوع آب و هوای نیمه خشک است که نسبت به یزد از اعتدال بیشتری برخوردار بوده اما در محل دشت خشک و بیابانی است. شهرستان مهریز از دو منطقه خشک و نیمه خشک تشکیل شده‌است: مناطقی از قبیل دشت بهادران در شمال شرقی و مناطق جنوبی این شهرستان در زمره مناطق خشک و دامنه‌های شیرکوه در شمال غربی مهریز و برخی از دامنه‌های غربی، منطقه نیمه خشک آن را به وجود می‌آورند. با عنایت به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت در گستره این شهرستان هرچه از شمال به جنوب و از غرب به شرق پیش برویم از میزان بارندگی کاسته شده و بر خشکی محیط افزوده می‌گردد. به‌طور کلی به استثناء قسمت بسیار محدودی از مناطق کوهستانی، بقیه در حیطه قلمرو مناطق خشک قرار دارد.[2]

منابع

https://web.archive.org/web/20140408224514/http://roosta.ir/sh/all-shahr/29/29-04.htm https://web.archive.org/web/20110823103202/http://www.mehriz.gov.ir/c/portal/layout?p_l_id=PUB.1266.2