شاه جهان

شهاب‌الدین محمد شاه جهان یا شاه جهان اعظم(زادهٔ: ۵ ژانویه ۱۵۹۲/ ۲۰ ربیع‌الاول ۱۰۰۰ ه‍. ق، درگذشت: ۲۲ ژانویه۱۶۶۶/ ۱۶ رجب ۱۰۷۶ ه‍.ق)، فرزند جهانگیر و پنجمین امپراتور سلسله گورکانیان هند است که بین سالهای ۱۰۳۷ تا ۱۰۶۸ه‍.ق (۱۶۲۷ تا ۱۶۵۸ م) بر بخش بزرگی از شبه‌قاره هند حکومت کرد.[2] وی نیز مانند پدربزرگش اکبر شاه علاقه زیادی برای گسترش امپراتوری خود داشت و در دوران او دولتی بسیار ثروتمند، باشکوه و بزرگ جلوه‌گر شد.[3] و در نهایت در سن ۷۴سالگی از دنیا رفت و اورنگ‌زیب فرزند دیگر ممتاز محل جانشین او شد.

برای دیگر کاربردها، شاه جهان (ابهام‌زدایی) را ببینید.
شاه جهان
امپراتور شاه جهان
امپراتوری گورکانیان
سلطنت۱۶۲۸–۱۶۵۸
پیشینشهریار میرزا
جهانگیرشاه
جانشیناورنگ زیب
زاده۵ ژانویه ۱۵۹۲
لاهور، امپراتوری گورکانیان
درگذشته۲۲ ژانویه ۱۶۶۶ (۷۴ سال)
امپراتوری گورکانیان، آگرا
آرامگاه
تاج محل
همسرانقندهاری بیگم
ممتاز محل
اکبر آبادی بیگم[1]
عزالنساء بیگم
فرزند(ان)
نام کامل
شهاب الدین محمد شاه جهان گورکانی
دودمانامپراتوری گورکانیان
پدرجهانگیرشاه
مادربلقیس مکانی
دین و مذهباسلام

فرمانروایی
وزن‌کشی شاهزاده خُرم توسط جهانگیرشاه با سکه‌های طلا، نام اثری است از مانوهار داس، از هنرمندان دربار گورکانی، مربوط به اوایل سده ۱۷ میلادی.
این اثر اکنون در موزه بریتانیا نگه‌داری می‌شود.

بر اساس چاپ جدید کتاب نقش پارسی بر احجار هند، شهاب الدین محمد فرزند جهانگیر شاه که به نام شاهزاده خرم شهرت داشت در پانزده سالگی با ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان، ازدواج کرد. شاهزاده خرم که مورد بی‌مهری نامادری پرنفوذش نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک آصف خان، پدر زن خود، توانست بر رقبایش پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام «شاه‌جهان» شهرت یافت، همسر او نیز به «ممتاز محل» ملقب شد. او به مدت ۳۱ سال از سال ۱۰۳۷ تا ۱۰۶۸ ه‍.ق (۱۶۲۷ تا ۱۶۵۸ م) فرمانروای هندوستان بود. شاه جهان مانند پدر بزرگش اکبرشاه عاشق هنر و معماری و شعر و ادب فارسی بود و در طول سلطنت خود همانند پدر بزرگش علاقه زیادی به تسامح و تساهل مذهبی داشت و عدالت را برای مردم به اوج خود رساند و در دوره او بزرگترین اقتصاد جهان را هند داشت که از سلسله چینگ چین پیشه گرفت. هیچ پادشاهی در طول تاریخ هند به اندازه شاه جهان از خود کارهای عظیم معماری و هنری برجای نگذاشته در این خصوص تنها کافی است به شاهکار تاج محل و آرامگاه آصف الدوله - قلعه آگرا و قلعه سرخ دهلی و باغ شالیمار لاهور اشاره کرد که شهرت جهانی دارند. از او فرمان‌هایی زیادی باقی‌مانده که همگی به زبان فارسی است اما فرمان او در مورد کشمیر که بر روی سنگی در مسجد سرینگر نیز حک شده‌است قابل توجه خاصی است زیرا از معدود فرمان‌های اوست که دارای لوح سنگی است.

ام‍پراتور عاشق
ممتاز محل همسر محبوب شاه جهان
نوشتار(های) وابسته: ممتاز محل

داستان عشق «شاه‌جهان» و «ممتاز محل» بسیار معروف است. شاه‌جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن از آنان زنده ماندند و بزرگ شدند.

گفته‌اند شاه جهان همسرش، ممتاز محل را بسیار دوست می‌داشت و در همهٔ سفرها حتی سفرهای جنگی نیز او را به همراه خود می‌برد. تقریباً یک سال پس از به سلطنت رسیدن شاه جهان در یکی از این سفرهای جنگی ارجمند بانو که باردار بود سخت دچار درد و کسالت شد. شاه جهان فوراً خود را به او رساند. ممتاز محل پیش از مرگ از شوهرش خواست که پس از وی زنی نگیرد و برای او آرامگاهی بسازد که با آن جاوید بماند. شاه‌جهان هر دو وصیت را با جان و دل اجرا کرد. نوشته‌اند که شدت علاقه شاه‌جهان به همسرش چنان بود که تمامی موی سرش پس از دو سال سفید شد.[4]

ام‍پراتور معمار
نام و القاب جهان شاه
شهادتین و آذر ماه
سکهٔ اشرفی هند در زمان شاه جهان
تاج محل که توسط شاه جهان ساخته شد
نوشتار(های) وابسته: تاج محل

شاه جهان، بیشتر به خاطر ساختن آرامگاه پرآوازهٔ تاج محل «بنای مرمرین عشق»، که به یاد و وصیت همسرش ممتاز محل ساخته بود مشهور شده‌است. در این بنا که جزو عجایب هفتگانه جدید شناخته شده، تأثیر سبک معماری اسلامی و به‌ویژه معماری ایرانی به خوبی مشهود است و کمتر سبک هندی در آن احساس می‌گردد. هرچند در بنای این ساختمان اثر هنرمندان ایرانی مانند امانت خان شیرازی و محمدخان شیرازی دیده می‌شود و از معماران و هنرمندان مختلف ایرانی، هندی و عثمانی بهره گرفته‌اند اما شخص شاه جهان در طراحی و معماری این بنا نقشی به سزا بر عهده داشته‌است.

مسجد جامع دهلی که در زمان خود و تا مدت‌ها یکی از بزرگترین مساجد جهان اسلام بود نیز به فرمان شاه جهان ساخته شد. همچنین بناهای قلعه سرخ در دهلی، بخش بزرگی از قلعه آگرا، مسجد وزیرخان در لاهور، باغ شالیمار در لاهور، بخش‌هایی از قلعه لاهور، آرامگاه جهانگیر پدرش، مسجد شاه جهان در تهته پاکستان در دوره او ساخته شد.[2]

امپراتور هنرپرور
دربار شاه‌جهان

شاه جهان مردی هنردوست و هنرپرور بود و در عهد وی انواع صنایع مستظرفه و هنرهای مختلف در هند رشد کرد و به‌حد کمال رسید. در دوره او ترکیب هنر ایرانی و هندی و فنون ایرانی در هند رواج پیدا کرد و می‌توان یکی از مظاهر ترکیب این دو تمدن را در عمارت تاج محل به خوبی مشاهده کرد.[3] در تذکره‌ها این پادشاه گورکانی را در زمرهٔ خوشنویسان ذکر کرده‌اند.[5] او که معاصر میرعماد استاد خط نستعلیق بود به قدری به‌خطوط او علاقه داشته که می‌گویند: هر کس برای شاه جهان قطعه‌ای از خط میر به هدیه می‌آورد منصب و شهریه «یکصدی» صله می‌گرفت؛ و حتی پس از قتل میر چند تن از شاگردانش به نام‌های عبدالرشید دیلمی و سید علی نیریزی و عبدالباقی تبریزی به دربار شاه جهان مهاجرت کردند و به آن‌ها لقب «جواهر قلم» و «یاقوت قلم» و غیره اعطا گردید.[3]

صنعت زرگری و جواهرنگاری در عهد شاه جهان به پایه‌ای رسید که تخت سلطنتی مرصعی به نام تخت طاووس ساخت و در جشن نوروز سال ۱۶۳۵ م. / ۱۰۴۴ ه‍.ق بر آن تخت جلوس کرد. این تخت که شاهکارهای آثار زمان خود بوده و مورد شرح و تفصیل مورخان و شعرای نامی آن زمان قرار گرفته‌است[3] و بعدها توسط نادر شاه به عنوان غنیمت به ایران آورده شد.

شاه جهان و زنش ممتازمحل هر دو دارای ذوق و قریحه ادبی بودند و از او بسبب محیط شعر و ادب مخصوصاً فارسی که در دستگاه و دربار او وجود داشت حکایات و نوادر و مناسب‌خوانی و بدیهه‌سرایی نقل می‌کنند که کمال ذوق و فرهنگ این شاه و ملکه را می‌رساند. بر اثر هنرپروری و ذوق و قریحه شاه جهان بوده‌است که شعرای برجسته ایرانی به دربار هند مهاجرت می‌کرده‌اند. از جمله آن‌ها صائب تبریزی است که شعر او در دربار شاه جهان ارج و قربی داشت و قصیده‌ای در تاریخ جلوس شاه جهان سروده‌است. همچنین ابوطالب کلیم همدانی یا کاشانی در نزد شاه جهان و دربار او مقام والایی داشت. محمدقلی سلیم طهرانی در عهد این پادشاه از ایران به هند مهاجرت کرد و در نزد نواب اسلام خان وزیر اعظم معزز و محترم می‌زیست. قدسی مشهدی که لقب ملک الشعراء شاه جهان را داشت. دربار شاه جهان زمینه بسیار مستعدی جهت پرورش زبان و ادبیات فارسی بود در عهد همین شاه ترکیب و پیوند دو زبان هندی و فارسی که در قرن چهارم هجری در لاهور شروع شده بود در قرن یازدهم بحد کمال رسید.[3]

دربارهٔ علاقه شاه و ملکه به زبان فارسی داستان‌های متعددی گفته‌اند از جمله اینکه شاه جهان روزی این مصراع را گفت:

آب از هوای روی تو می‌آید از فرسنگ‌ها

و ملکه ممتاز محل بی‌درنگ جواب داد:

وز هیبت شاه جهان سرمی‌زند بر سنگها

همین‌طور فرزندان شاه جهان، شاهزاده محمد دارا شکوه و جهان‌آرا بیگم و روشن‌آرا بیگم که تحت تأثیر محیط شعر و ادب فارسی دربار قرار گرفته بودند شاعران و هنرمندان و هنرپرورانی ارجمند بودند.[3] همچنین داراشکوه[5] و شاه شجاع[6] را در شمار خوشنویسان مطرح خط نستعلیق آورده‌اند.

خلع از سلطنت
شاه جهان و چهار پسرش، اثر نقاش هلندی ویلم شلینکس اواخر سده ۱۷ میلادی.

شاه جهان چهار پسر به نام‌های دارا شکوه، شاه شجاع، مراد بخش و اورنگ زیب داشت. او در رمضان ۱۰۶۷ ه‍.ق (۱۶۵۸م) سخت بیمار شد و میان فرزندانش رقابتی خونین برای تصاحب تاج و تخت درگرفت. داراشکوه پسر بزرگتر به‌طور طبیعی جانشین پدر شناخته می‌شد. اما پس از درگیری‌های فراوان اورنگ‌زیب بر برادران پیشی گرفت و شاه جهان را که بهبود یافته بود در قلعه آگره به محاصره درآورد و زندانی کرد در سپس به جای پدر بر تخت نشست. اورنگ زیب که بر برادرانش پیروز شد آنان را کشت و سنت تساهل و تسامح که توسط اکبر شاه برقرار شده بود را به کلی زیر پا گذاشت و در برپایی قوانین شریعت اصرار ورزید.[7]

شاه جهان پس از ۸ سال حبس خانگی و بیماری که توسط دخترش جهان‌آرا بیگم پرستاری می‌شد در ژانویه ۱۶۶۶ م (۱۰۷۶ ق) درگذشت؛ و در کنار ارجمند بانو و در تاج محل دفن شد.[2]

نوشته روی قبر
سنگ قبر ارجمند بانو

در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل دو قبر وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق فارسی نوشته شده‌است:

  • مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب به ممتاز محل متوفی سنه…

کنار سنگ مرمر چپ نوشته شده:

  • مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق)

این شیوه نوشتن در قبرهای دوره صفوی و قاجاری نیز دیده می‌شود.

سنگ سیاه عزاداری برای مرگ ارجمند بانو همسر شاه

فرزندان
نام تصویر دوران توضیحات
پرهیز بانو بیگم ۲۱ اوت ۱۶۱۱ -

نوامبر ۱۶۷۵

 تنها فرزند شاه جهان از همسر اولش قندهاری بیگم، او هرگز ازدواج نکرد.
حورالنساء بیگم ۳۰ مارس ۱۶۱۳–۵ ژوئن ۱۶۱۹ اولین فرزند شاه جهان و ملکه ممتاز محل بود.[8]
جهان‌آرا بیگم

(پادشاه بیگم)

 ۲۳ مارس ۱۶۱۴–۱۶ سپتامبر ۱۶۸۱ دومین فرزند شاه جهان و ملکه ممتاز محل. او بعد از مرگ مادرش مقام پادشاه بیگم را کسب کرد و در زمان جنگ برای تاج و تخت او از برادرش دارا شکوه حمایت کرد. او هرگز ازدواج نکرد.
دارا شکوه ۲۰ مارس ۱۶۱۵–۳۰ اوت ۱۶۵۹ اولین پسر شاه جهان از ملکه ممتاز محل بود. او تا سال ۱۶۵۸ ولیعهد سلطنت بود. او از سال ۱۶۵۷ به نبرد با برادران خود برای جانشینی تاج و تخت پرداخت و در نهایت به دست برادرش اورنگ‌زیب اسیر و کشته شد.
شاه شجاع ۲۳ ژوئن ۱۶۱۶–۷ فوریه ۱۶۶۱ پسر دوم شاه جهان و ملکه ممتاز محل بود. او به نبرد با برادرانش پرداخت در نهایت در جنگ با اورنگ‌زیب کشته شد.
روشن‌آرا بیگم

(پادشاه بیگم)

 ۳ سپتامبر ۱۶۱۷–۱۱ سپتامبر ۱۶۷۱ دختر سوم شاه جهان و ملکه ممتاز محل بود. او در نبرد برای جانشینی از طرفداران اورنگ‌زیب بود و بعد از پادشاهی او لقب پادشاه بیگم را کسب کرد. او هرگز ازدواج نکرد.
جهان‌افروز میرزا ۲۵ ژوئن ۱۶۱۸ -

مارس ۱۶۱۹

 تنها پسر شاه جهان و همسر سومش عزالنساء بیگم بود.[9]
اورنگ‌زیب ۳ نوامبر ۱۶۱۸–۳ فوریه ۱۷۰۷ ششمین امپراتور گورکانی بود. او در نبرد جانشینی پیروز شد و تمام برادرانش را از میان برداشت.
ایزد بخش ۱۸ دسامبر ۱۶۱۸ -

فوریه ۱۶۲۱[10]

 پسر شاه جهان و ملکه ممتاز محل در کودکی فوت شد.
ثریا بانو بیگم ۱۰ ژوئن ۱۶۲۱–۲۸ آوریل ۱۶۲۸[10] دختر شاه جهان و ملکه ممتاز محل او در کودکی فوت شد.[8]
یک پسر ۱۶۲۲ او بعد از تولد فوت شد.[10]
مراد بخش ۸ اکتبر ۱۶۲۴–۱۴ دسامبر ۱۶۶۱ پنجمین پسر شاه جهان و ملکه ممتاز محل. او در سال ۱۶۵۷ وارد جنگ جانشینی نشد اما به دست اورنگ‌زیب اسیر و بعداً کشته شد.[8]
لطف‌الله میرزا ۴ نوامبر ۱۶۲۶–۱۳ می ۱۶۲۸[10] پسر شاه جهان و ملکه ممتاز محل. او در کودکی فوت شد.[8]
دولت‌افزا ۸ می ۱۶۲۸–۱۳ می ۱۶۲۹[11] پسر شاه جهان و ملکه ممتاز محل او در کودکی فوت شد.
حسن‌آرا بیگم

(روشن‌رای بیگم)

 ۲۳ آوریل ۱۶۲۹ -

بعد از ۱۶۸۸[10]

 دختر شاه جهان و ملکه ممتاز محل. او در نبرد جانشینی از برادر خود شاه شجاع طرفداری کرد. او هرگز ازدواج نکرد.
گوهرآرا بیگم ۱۷ ژوئن ۱۶۳۱–۱۷۰۶ دختر کوچک شاه جهان و ملکه ممتاز محل. بعد از تولد او مادرش فوت شد. او در زمان نبرد جانشینی از برادرش مراد میرزا طرفداری کرد. او هرگز ازدواج نکرد.
نظرآرا بیگم

جستارهای وابسته

پانویس
  1. Richards, J.F. (1995). Mughal empire (Transferred to digital print. ed.). Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. p. 127. ISBN 978-0-521-56603-2.
  2. مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Shah Jahan». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای ، بازبینی‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۰.
  3. لغت‌نامه دهخدا
  4. سلطانزاده، حسین.
  5. فضایلی ص۵۵۳
  6. بیانی مهدی ص ۲۸۸ و ۲۸۹
  7. مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Aurangzeb». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای ، بازبینی‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۰.
  8. Moosvi, Shireen (2008). People, Taxation, and Trade in Mughal India. Oxford: Oxford University Press. p. 115. ISBN 978-0-19-569315-7.
  9. Mubārak, Abū al-Faz̤l ibn (1927). Ain i Akbari. Qausain. p. 551.
  10. Sarker, Kobita (2007). Shah Jahan and his paradise on earth: the story of Shah Jahan's creations in Agra and Shahjahanabad in the golden days of the Mughals. Kolkata: K.P. Bagchi & Co. p. 40. ISBN 978-8170743002.
  11. Begley, W. E.; Desai, Z.A., eds. (1989). Taj Mahal: The Illumined Tomb: An Anthology of Seventeenth-Century Mughal and European Documentary Sources. Cambridge, Massachusetts: Aga Khan Program for Islamic Architecture. p. 23. ISBN 978-0-295-96944-2.

نگارخانه

منابع
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.