سرخه

وجه تسمیهٔ این شهر را وجود کوه‌های سرخ در اطراف آن گفته‌اند، از آنجایی که در گویش سرخه‌ای به سُرخه «سور» گفته می‌شود و سور در فارسی به معنی سرخ است، می‌توان گفت این وجه تسمیه درست است (در منابع قدیمی نیز از سرخه با همین نام یاد شده). نظرهای دیگری هم مطرح است که بیشتر به افسانه می‌ماند تا حقیقت. «ابن رُسته» از اولین جغرافی‌نویسان جهان اسلام، بیش از هزار و صد سال پیش، در کتاب «اعلاق النفیسه»، نام سرخه این دیار کهن را در کنار شهر سمنان ثبت کرده‌است. مسجد چهل ستون سرخه نیز یادگار آن سال‌هاست.

این بخش در سال ۱۳۹۱ به شهرستان سرخه ارتقاء یافت.[3]

امروزه گویش کومشی تنها در شهرستان سمنان و سرخه و مهدی‌شهر گویش می شود و در دیگر نواحی آن زبان فارسی و تاتی و مازندرانی رایج است. به اعتقاد زبانشناسان از منطقه سمنان تا گرمسار هیچ گونه بومی از زبان فارسی شناخته نشده است و شهر سمنان و روستاهای اطراف سمنان گویش کومشی خود را حفط نموده اند.[4] عبدالله مقدسی مردم کومش را نه فارس و نه تازی می داند و در وصف زبان مردم کومش چنین می‌گوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی‌ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است».[5] پس از فتح ایران توسط اعراب لفظ کومش به قومس تغییر کرد و از آن پس به ولایت کومش قومس گفته میشد و به مردم بومی آن قومسی گفته میشد.[6]

نقشهٔ زبانی استان سمنان : رنگ آبی زبان‌های کومشی (سمنانی، سنگسری، افتری و سرخه‌ای) - رنگ سبز تیره زبان مازندرانی (الیکایی، شهمیرزادی ،دیباجی و مجنی) - رنگ نارنجی (زبان‌های فارسی، مازندرانی ، آذربایجانی و لری) - رنگ سبز روشن گویش های فارسی-مازندرانی(ایوانکی) - رنگ زرد زبان فارسی - رنگ قرمز آذربایجانی

مردم سرخه به گویش سرخه‌ای که یکی از گویش های کومشی است سخن می‌گویند. سرخه یکی از شهرهای منطقه کهن قومس است که به تعبیر دکتر منوچهر ستوده، قومس جزیره لهجه‌هاست و کانون گویش‌های اصیل ایران. گویش سرخه‌ای را در گروه گویش‌های حاشیه دریای خزر و زیرمجموعه گویش‌های ایرانی نو غربی می‌دانند.

گویش سرخه خصایص مشترک قابل توجهی با زبان مازندرانی دارد.[7]

این گویش را در گروه گویش‌های حاشیۀ دریای خزر و زیرمجموعه گویش‌های ایرانی نو غربی می‌دانند. ارانسکی در کتاب زبان‌های ایرانی، در طبقه‌بندی خود، گویش سرخه‌ای را در گروه زبان‌های ایرانی شمال غربی قرار داده و معتقد است زبان‌ها و گویش‌های شمال غربی از گویش‌هایی گرفته شده‌اند که در دورۀ باستان در بخش شمال و شمال غربی فلات ایران رواج داشته‌اند. زبان‌ها و گویش‌های شمال غربی، به طور کلی با اوستایی مطابقت دارند و گویش‌های جنوب غربی با فارسی باستان. مشخص‌ترین تفاوت آواشناختی– تاریخی که این شاخه (جنوب غربی) را از شاخه شمال غربی (و سایر زبان‌های ایرانی) متمایز می‌کند، تناظر واج «د» جنوب غربی با واج «ز» شمال غربی است. در گویش سرخه‌ای این تناظر را در واژه‌ای چون «زاما» (داماد) می‌توان دید. همچنین تناظر واج‌های «ژ» و «ج» شمال غربی با «ز» جنوب غربی، از دیگر تفاوت‌های این دو شاخه است. در این خصوص می‌توان به واژه‌های «ژیکی» و «ژَک» به معنی زن در گویش سرخه‌ای اشاره کرد. در پهلوی، «ژ» اصیل نیست و ظاهراً فقط در کلمات مأخوذ از پارتی (پهلوی اشکانی) دیده می‌شود. در گویش سرخه‌ای این واج، بسیار پرکاربرد است و در واژگان فراوانی حضور دارد. گذشته از این، شباهت‌های بسیاری میان واژه‌های این دو گونۀ زبانی به چشم می‌خورد که همۀ این‌ها نشانگر قرابت و هم‌ریشگی این گویش با زبان پارتی است.[8]

شهرستان سرخه به‌عنوان جزیره لهجه‌ها مشهور است چون در هر روستای آن به یک لهجه و گویش صحبت می‌کنند و شهرسرخه مرکز این شهرستان به گویشی سخن می‌گویند که قابل نوشتن است. آن‌ها شهرسرخه را سور می‌نامند و به‌طور مثال برای برادر و خواهر از کوچک به بزرگ الفاظ مخصوصی دارند به برادر بزرگتر می‌گویند " دادا " به برادر کوچکتر می‌گویند " به ری " به خواهر بزرگتر می‌گویند " دودو " و به خواهر کوچکتر می‌گویند " خاکی " به پسر می‌گویند " لیزی " و به دختر می‌گویند " دوک کی ".

رسالت قلم می‌نویسد:

"مردم سرخه به گویش سرخه‌ای سخن می‌گویند. تاکنون پژوهش‌های پراکنده‌ای در مورد این گویش انجام شده‌است. برخی مستشرقین زبان‌شناس (مانند آرتور کریستن سن) و محققان فارسی زبان، مطالبی در مورد گویش سرخه‌ای نوشته‌اند." و می‌افزاید: " ساختار دستوری و واژگان این گویش در کنار لهجهٔ سرخه‌ای آن را از همهٔ گویش‌های جزیرهٔ لهجه‌ها و لهجه‌های ایرانی متمایز کرده‌است. گویش سرخه‌ای برای غیر سرخه‌ای زبان‌ها تقریباً غیرقابل فهم است، با این حال بین این زبان با گویش‌های اطراف و گویش‌های لری، مازندرانی و گیلکی اشتراکات زیادی در واژگان دیده می‌شود. همین ویژگی غیرقابل فهم بودن، باعث شده بود در نبرد هشت سالهٔ مبارزان ایرانی با سربازان عراقی در بسیاری از موارد از گویش سرخه‌ای به عنوان زبانی مطمئن در ارتباطات مخابراتی جبهه استفاده شود که این مسئله مشهور است

در زمان مذاکرات هسته‌ای ایران گفته شد که رئیس‌جمهور حسن روحانی و برادرش، که از مکان مذاکرات با وی گفتگوهای تلفنی داشته، برای مهار کردن شنودهای احتمالی سازمان‌های اطلاعاتی از زبان سرخه‌ای استفاده می‌کردند.[9]

لاسجرد روستایی با کمتر از هزار نفر در ۱۲ کیلومتری غرب شهر سرخه، افتر روستایی با کمتر از دو هزار نفر در شمال شهر سرخه، بیابانک، مومن‌آباد سرخه روستایی با بیش از دو هزار نفر در شرق شهرسرخه و مرکز بخش هفدر شهرستان سرخه، اسدآباد سرخه و اروانه سرخه و روستای امامزاده عبدالله و ایج و جوین و صوفی‌آباد و نظامی و… از روستاهای اطراف سرخه هستند که گویش‌های متفاوت این روستاها از نکات جالب توجه است.

این شهرستان دارای آثار تاریخی از قبیل

• مسجد چهل ستون سرخه
• حمام بیرون دژ
• قلعه جهان‌آباد
• منزل حاج حشمت (حشمت خان پیوندی)
• آب‌انبار سرخه
• بقعه پیر غریب
• کاروانسرای لاسجرد
• مسجد امام حسین
• امام زاده سید محمد بن زید سرخه
• قلعه افتر
• آرامگاه اعلاء الدوله و درویش محمد
• یخچال حاج‌اسدالله عزیزی و یخچالهای جنوب شهر سرخه
• مجموعه باستانی روستای بیابانک سرخه
• آسیاب چهارم (حاج وردی)
• خانه کرکه آبادی بیابانک

از عمده‌ترین محصولات کشاورزی سرخه می‌توان به خربزه (صیفی جات بخصوص خربزه)، انار[10]، پنبه و گندم و جو اشاره کرد. البته در سالهای اخیر زیتون و پسته نیز جزوه محصولات سرخه شده‌اند و زمین‌های بزرگ زیادی به کشت این محصولات اختصاص پیدا کرده‌است به‌طوری‌که در سطح شهرستان سرخه و روستاهایش مردم بسوی کاشت درخت زیتون رو آورده‌اند و در سالهای آینده یکی از بهترین محصولات سرخه زیتون و پسته خواهد بود. هم‌اکنون در شهرستان سرخه کارخانه روغن کشی زیتون فعالیت می‌کند و مردم سرخه و اطراف هم از میوه زیتون استفاده می‌کنند و هم از روغن زیتون بهره می‌برند.

• 
  کوه‌های اطراف سرخه
• 
  کوچه‌باغ‌های سرخه
• 
  انار سرخه

صنعت دامپروری در سرخه نسبت به صنعت طیور از رشد کمتری برخوردار است. در اطراف شهر سرخه مراکز مختلفی وجود دارد که به پرورش مرغ گوشتی، تخمی و شتر مرغ می‌پردازند؛ و در آینده پرورش بوقلمون (که در زمان‌های قدیم در سرخه مرسوم بوده و در سفرنامه ناصرالدین شاه به آن اشاره شده) و بلدرچین و… به صنعت طیور شهرستان سرخه اضافه می‌شود که مرغداریها و دامداریها در جای جای شهرستان سرخه پراکنده هستند همچنین در کویر شهرستان سرخه شتر نیز پرورش پیدا می‌کند.

با توجه به معادن وسیع نمک و گچ در اطراف سرخه واحدهای مختلفی در زمینه فراوری گچ و تولید نمک‌های خوراکی فعال هستند. همچنین واحد تولیدی کربنات سدیم در جنوب این شهر واقع شده‌است که از مواد اولیه نمک و آهک اطراف سرخه جهت تولید کربنات سدیم استفاده می‌نماید. صنعت پلاستیک نیز در سرخه از رونق مناسبی برخوردار است و واحدهای کوچک زیادی اقدام به تولید قطعات پلاستیک می‌کنند.

همچنین شهرک‌های صنعتی زیادی در شهرستان فعالند که عبارتند از:

• شهرک صنعتی سرخه در شرق شهرسرخه انتهای بلوار امام رضا
• شهرک صنعتی تخصصی گچ عبدالله‌آباد شهرستان سرخه در کیلومتر ۳۰ شهرسرخه
• شهرک صنعتی تخصصی گچ افتر در کیلومتر ۲۰ شمال شهر سرخه
• شهرک صنعتی تخصصی گچ مؤمن آباد در کیلومتر ۱۰ شرق شهر سرخه
• ناحیه صنعتی برکیان شمال روستای لاسجرد سرخه کیلومتر ۱۶ شمال غربی شهر سرخه
• ناحیه صنعتی جنوب سرخه که کارخانه جات آجرپزی و قیر امولسیونی و کارخانه جات کربنات سدیم سرخه و … در آنجا مستقر شده‌اند.
• در شمال شهر سرخه در منطقه آسیاب پنجم واحدهای صنعتی دیگری مانند کارخانه سیم و کابل شاهین و.. وجود دارند که به این رونق اقتصادی شهرستان کمک کرده‌اند.

• مسجد امام هادی سرخه:

در محله کلان سرخه و در مرکز این محله واقع شده و از جنوب به آب‌انبار بیرون دژ منتهی می‌شود.

تاریخچه بنا: این مسجد منسوب به دوره قاجار است و در کنج جنوب غربی مسجد که محراب وجود دارد، یادگار قدیمی روی گچ نوشته‌اند که تاریخ تعمیر و مرمت این بنا را نشان می‌دهد؛ لذا قدمت این مسجد بیش از ۲۰۰ سال می‌باشد. این مسجد به شماره ۴۴۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مشخصات بنا: بنا بر پایه مستطیل با کشیدگی محور شمال، جنوب و در ۳ فرش انداز با ۲ ردیف چشمه در امتداد محور شمال- جنوب همراه با حیاطی کوچک در شمال آن ساخته شده‌است. در نمای غربی مسجد طاق‌نما و ایوانهای کوچکی دیده می‌شود که تکرار این بدنه در قسمت شمالی و غربی حیاط بیرونی می‌باشد. مصالح تشکیل دهنده این بنا از خشت و گل با اندود گچ می‌باشد.[11]

• مسجد چهل ستون سرخه،
• مسجد جامع روستای جوین سرخه
• مسجد ولیعصر (عج)

• 
  جشن خیابانی -ولادت امام رضا سرخه
• 
  نماز جمعه در سرخه

در اطراف این شهر چشمه‌های آب معدنی متعددی وجود دارد که تعدادی از آن‌ها از این قرارند:

شهرستان سرخه اگرچه در منطقه‌ای کویری واقع شده اما در این جغرافیا چشمه‌های متعددی وجود دارد.

'چشمهٔ معدنی نمک‌دره:'

چشمهٔ نمک‌دره یکی دیگر از چشمه‌هایی است که در ۶ کیلومتری جنوب شهر سرخه و در کنار روستای بیابانک قرار دارد. آب این چشمه از گنبدهای نمکی جاریست و مردم برای استفاده از آن در چاله‌هایی که اطراف آن را لایه‌های ضخیم نمک پوشانده‌است، استحمام می‌کنند. میزان غلظت نمک آن بحدی است که به هیچ عنوان نمی‌توان سر را به زیر آب فرو برد.

مردم معتقدند که آب چشمهٔ نمک‌دره برای درمان کمردرد و پادرد سودمند است.

چشمهٔ معدنی تلخاب:

وجه تسمیه چشمه:

به علت فراوانی گوگرد در آب این چشمه معدنی آب آن تلخ و غیرقابل شرب است.

ویژگی چشمه:

این چشمه در در شش کیلومتری غرب روستا لاسجرد و در مسیر سرخه به گرمسار واقع می‌باشد آب تلخ شامل دو چشمه به نام‌های چشمه و سیه کله است که محدوده‌ای استخری شکل را بوجود آورده‌اند.

آب این چشمه‌ها دارای گوگرد و مزه آن تلخ است. مردم در فصل تابستان برای رفع گرمی بدن و همچنین تفریح به آنجا می‌روند. در ضلع جنوبی این چشمه نیزاری زیبا قرار داردکه در فصول مختلف سال محل زندگی پرندگان مهاجر می‌باشد. در ضلع شمالی چشمه انبوهی از درختچه‌های گز وجود دارد که انسان را به یاد جنگلهای بلوط استان ایلام می‌اندازد اطراف چشمه را کوه‌های خاکی به رنگ سرخ و لاجوردی احاطه کرده‌است آب این چشمه برای درمان بیماری‌هایی مانند: یرقان، زردی، واریس، خوارشه، کهیر، پادرد و سردرد مفید می‌باشد در تابستان این چشمه پذیرای مهمانانی از شهرهای مختلف استان سمنان، تهران، مرکزی، اصفهان و مازندران می‌باشد.

چشمهٔ آب معدنی شورآب:

آب این چشمه از یک رشته قنات تشکیل شده‌است که در شمال غربی شهر سرخه قرار دارد. مردم در فصل تابستان با پیمودن مسیر ۵ کیلومتری از شهر سرخه به مظهر (محل خروج) آب قنات شورآب می‌روند و در آن استحمام می‌کنند. این آب، گوگرد فراوانی دارد که برای درمان بیماری‌های سردرد و چشم درد استفاده می‌شود و نمی‌توان مدت زیادی در آن ماند چون گازهای زیادی که از آن متصاعد می‌شود، سرگیجه‌آور است.[12]

• جمعیت شهرهای استان سمنان

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای سرخه دارد.

• وبگاه شهرداری سرخه
• پایگاه خبری تحلیلی سرخه‌نیوز
• انجمن رسالت قلم سرخه