خشایار دیهیمی

او نخستین سال‌های زندگی‌اش و بخشی از تحصیلات ابتدایی را در تبریز گذراند، در اوائل نوجوانی همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد و در منطقه تهران‌پارس در پایتخت ساکن شدند. خواندن را پیش از رفتن به مدرسه می‌آموزد. او در این باره گفته بود:«از ۱۰سالگی یک کتاب‌خوان حرفه‌ای بودم، یعنی بدون اغراق باید روزی یک کتاب را می‌خواندم. خوشبختانه از ادبیات شروع کردم.» [11]

او به واسطه آشنایی و معاشرت با غلام‌حسین ساعدی در دهه پنجاه با محافل ادبی و روشنفکری، نویسندگان و مترجم‌ها در کانون نویسندگان ایران و فضاهای دیگر ارتباط می‌گیرد. سال ۱۳۵۶ از دانشگاه تبریز در رشته مهندسی شیمی فارغ‌التحصیل می‌شود.[12] در نخستین سال‌های (۱۳۵۲ تا ۱۳۶۱) جوانی در شهر ملکان، به معلمی اشتغال داشت. او سال ۱۳۶۱ به دلائل سیاسی بازداشت و دو سال در زندان تبریز حبس می‌شود.[13] او پس از زندان به کار در یک کارخانه لاستیک سازی مشغول شد. دربارهٔ آن تجربه گفته‌است: «چون شیمی خوانده بودم با گرایش پلیمر، در یک کارخانه لاستیک‌سازی مشغول کار شدم و یک سال آنجا کار کردم. بعد دیدم نمی‌توانم و اگر این‌طور پیش بروم، قطعاً می‌میرم. کارش سخت نبود، اما عشق من نبود. گرچه آنجا هم ۱۰ کتاب راجع به صنعت لاستیک درآوردم و بعد هم دائرةالمعارف صنعت لاستیک را ترجمه و تألیف کردم که البته دوستان محبت فرمودند و به اسم خودشان چاپ کردند و از قضای روزگار جایزه بهترین کتاب را هم گرفت!»[14][15]

او پس از اینکه از زندان تبریز آزاد شد، در مجموعه انتشارات انقلاب اسلامی، فرانکلین سابق[16] به کار مشغول می‌شود. دیهیمی در سال ۱۳۶۵ در انتشارات انقلاب اسلامی مشغول به کار شد و مسوول ویرایش کتاب تاریخ تمدن اثر ویل دورانت بود. او در روایت آن فعالیت گفته‌است: « به عنوان نمونه‌خوان به انتشارات فرانکلین رفتم. آنجا تاریخ تمدن را ویرایش کردم که از بزرگ‌ترین بخت‌های من بود چرا که موقع نمونه‌خوانی متوجه شدم، جاافتادگی و غلط بسیاری دارد و ترجمه نامفهوم است. با کلی مکافات متقاعدشان کردم که آن را دوباره از نو ویرایش کنم؛ و این کار دانش و بینش مرا خیلی بالا برد. با اینکه به‌لحاظ مادی من واقعاً به فلاکت افتادم، چون ماهی سه هزار تومان حقوق می‌گرفتم و باید هر دو ماه یک‌بار یک جلد را سطر به سطر مقابله می‌کردم و می‌نوشتم. بعد هم خودم شروع به ترجمه کردم.»[14][17]

او از کودکی کتابخوان بار می‌آید و زبان انگلیسی را در خانه از پدرش و با پشتکار فردی می‌آموزد و همچنین از کمک‌های عبدالله توکل مترجم پیش‌کسوت برای کمک می‌گیرد؛ او در این‌باره می‌گوید: «استاد اصلی من در یادگیری فوت و فن ترجمه، عبدالله توکل بود. توکل تقریباً مثل پدر من بود. خانه یکی بودیم و من از بچگی او را می‌شناختم. در آموزش و پرورش، مدیرکل روابط بین‌الملل بود. پدر من هم آموزش و پرورشی بود با هم همکار بودند، او اوقات فراغتش می‌نشست و ترجمه می‌کرد. خیلی آدم دوست داشتنی بود. با همان بیان ترکی شیرینش می‌گفت ببین بدبختی ما این است که ۹۹ درصد مترجمان ما تعداد کتاب‌هایی که ترجمه کردند، مساوی تعداد کتاب‌هایی است که خوانده‌اند؛ و حتی گاهی بیشتر از کتاب‌هایی است که خواندند، چون بعضی از ترجمه‌ها را یک بار قبل از دست به ترجمه بردن نخواندند. پس اگر می‌خواهی اجازه من را برای ورود به کار ترجمه داشته باشی، باید به ازای پنجاه کتابی که می‌خوانی یک کتاب ترجمه کن. من تا امروز به این نصیحت عمل کردم.[18]

همچنین دربارهٔ روی آوردن به ترجمه به روزنامه شرق گفته بود: من هم چون از مطالعه خیلی لذت می‌بردم، خواستم این لذت را با دیگران تقسیم کنم. درست مثل آدمی که یک گل سرخ در باغچه می‌بیند، خیلی دلش می‌خواهد یک نفر را پیدا کند و بگوید این گل را نگاه کن چقدر قشنگ است و لذتش بیشتر می‌شود. در ضمن نظام‌مند و مسئله‌محور مطالعه می‌کردم، یعنی دایم در ذهنم سؤال وجود داشت و باید به این سوالات جواب می‌دادم، هر کتابی من را به کتاب دیگری می‌رساند و آن کتاب به رشته دیگر و همین‌طور ادامه داشت، در کارم هم طبیعتاً همین را دنبال کردم، یعنی فکر کردم در این مملکت مطمئناً تنها آدمی نیستم که این سؤال‌ها را دارم.» نخستین ترجمه او اثر نیکلای گوگول به فارسی یادداشت‌های یک دیوانه و هفت قصه دیگر سال ۱۳۶۳ در نشر هاشمی منتشر می‌شود. او دربارهٔ این ترجمه می‌گوید: «برای دلخوشی خودم این ترجمه را انجام داد و از نشان‌دادن آن به عبدالله توکل هراس داشتم. تا اینکه توکل ترجمه را دید و آن را پسندید و مرا تشویق کرد آن را چاپ کنم. ایشان کتاب را داد به رضا براهنی، براهنی شاگرد پدرم بود، با ایشان هم رفت‌وآمد داشتیم. آن موقع مشاور انتشارات هاشمی بود. این‌طور شد که کتاب را دادیم به رضا براهنی و آنجا چاپ شد.»[17][19] این اثر تاکنون بیش از بیست بار تجدید چاپ شده‌است.[20]

• او در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ به همراه بابک احمدی با انتشار بیانیه‌ای به دفاع از اصلاح‌طلبی در انتخابات پرداختند و تأکید کردند که کارنامه چهارساله آقای احمدی‌نژاد اسباب سرشکستگی حکومت و تحقیر ملی بوده‌است.[27]
• دیهیمی از جمله ۱۴۰ هنرمند ایرانی بود که با امضاء طوماری در مورخ ۲۲ خرداد ۱۳۹۲، همراه با سایر اصلاح‌طلبان و اعتدالگرایان، ضمن قدردانی انصراف عارف به نفع روحانی، از نامزدی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ حمایت علنی کرد.[28][29]
• دیهیمی در فروردین ۱۳۹۴ طی نامه‌ای شدیداللحن در صفحهٔ فیسبوک خود، سید علی خامنه‌ای رهبر ایران را به مصاف فراخواند و با لحن بسیار تندی با او سخن گفت. عنوان نامه «مصاف مستقیم ـ سخن آخر» بود.خشایار دیهیمی در تاریخ چهارم فروردین ۱۳۹۴، در یادداشتی دیگر به کار بردن برخی واژه های نامناسب در نامه خطاب به علی خامنه‌ای توضیح داد و آن را زیبنده قلم یک شهروند ندانست.
• او پیش‌تر نیز در ۲۰ مهر ماه ۱۳۹۳ در نامهٔ سرگشادهٔ دیگری خطاب به صادق لاریجانی به سخنان تهدیدآمیز او دربارهٔ رسانه‌هایی که فساد را پیگیری می‌کنند، واکنش نشان داده بود. دیهیمی این نامه را در صفحه فیسبوک با تیتر «مملکت بی قانون» و با امضاء شهروند، خشایار دیهیمی منتشر کرد. در بخشی از آن نوشت:«آقای رئیس قوه قضائیه! باز هم که تهدید می‌کنی! جز تهدید و ارعاب و زندان و شلاق چیزی هم نمی‌شناسی. در دست تو شلاق است در دل من اخلاق! تو تهدید به احضار شهروندانی می‌کنی که فریادشان از فساد لانه کرده درنظام به هواست. آن هم نه فقط فساد مالی، بلکه فساد اخلاقی، دروغگویی و حق را ناحق کردن. مرا هم زبان تهدید هست. مرجع من هم تو نیستی. عدالت است. تو از بزرگنمایی فساد در نظام می‌گویی من از لاپوشانی فساد در نظام.»[30]

• فلسفه از دوران سقراط در ذات و گوهر خودش، مال آگورا و میدان عمومی بوده، برای این بوده که مردم یاد بگیرند بهتر و سالم‌تر زندگی کنند.[31]
• متأسفانه فلسفه در ایران مدتهاست به بحث‌های فنی محدود شده و در حالی که اگر فلسفه نتواند به بهتر کردن زندگی کمک کند، به درد نمی‌خورد.[32]
• به‌ نظر من ادبیات مادر همه دانش‌ها است، مادر فضیلت است، مادر اخلاق و فلسفه است. ادبیات فراتر از همه اینهاست. کسانی که تنها در رشته‌های دیگر به‌صورت تخصصی کار می‌کنند و می‌خوانند و به ادبیات نمی‌پردازند، هرگز نمی‌توانند رشته خودشان را هم درک کنند. باید با ادبیات شروع کرد. ادبیات آدم را، آدم می‌کند و به آدم وسعت نظر و سعه‌صدر می‌بخشد. چون در ادبیات تنها با یک ایده مواجه نیستید، با آدم‌های واقعی زندگی می‌کنید.[33]
• مترجم یک ایدئولوگ نیست. مترجم، مترجم است. ممکن است من کتابی را ترجمه کنم که مطلقاً با عقاید نویسنده‌اش موافق نیستم؛ اما خوانده شدن آن را ضروری می‌دانم؛ بنابراین من کار ایدئولوژیک نمی‌کنم. من تبلیغ و پروپاگاندا هم نمی‌کنم. من می‌گویم اگر می‌خواهیم کار کسی را نقد کنیم، باید اول اصل متن او در دست باشد.[34]

نسل قلم مجموعه صد و ده جلدی در معرفی نویسندگان مطرح و مهم جهانی در عرصه‌های مختلف، ادبیات، فلسفه سیاسی به سرویراستاری و همراهی جمعی مترجمان است. از جمله این مترجمان می‌توان به عبدالله توکل، کریم امامی، حشمت‌الله کامرانی، مهدی سحابی، گلی امامی، عبدالله کوثری، عزت‌الله فولادوند، منوچهر بدیعی و… اشاره کرد. بنیاد ترجمه این مجموعه سال ۱۳۷۱ گذاشته شد، بخش‌هایی از این مجموعه در نشر ماهی و نشر فرهنگ نو در سال‌هایی ۱۳۸۹ و ۱۳۹۷ تجدیدچاپ شده‌است. کتاب‌های یاد شده مدخل‌هایی از سه مجموعه European writers و British writers و American writers است که به فارسی ترجمه و منتشر شده‌است. نخستین کتاب فارسی از این مجموعه به «هرمان ملویل» نوشته لئون هاوارد اختصاص داشت که سال ۱۳۷۲ در نشر کهکشان منتشر شد و در سال ۱۳۹۷ برای سومین‌بار در نشر فرهنگ نو تجدید چاپ شد.[35][36][37][38][39][40][41][42][43] خشایار دیهیمی در روایت آن روزها گفته‌است: «من از سال ۱۳۶۵ در انتشارات انقلاب اسلامی ویراستار کتاب تاریخ تمدن اثر ویل دورانت بودم. پایان ویرایش آن مجموعه، ویراستاری فرهنگ مشاهیر جهان را پیشنهاد کردند و من همراه تیم چندنفره چهار سال روی فرهنگ مشاهیر جهان کردیم، یک‌باره با تغییر مدیریت انتشارات انقلاب اسلامی مواجه شدیم و نه تنها آن پروژه متوقف شد بلکه من نیز بیکار شدم. به کارهای متفرقه مشغول شده بودم تا اینکه جناب بانکی و میرزایی به من پیشنهاد کردند تا کمک کنم و مجله «نگاه نو» در بیاید. درآوردن نگاه نو تبدیل به کار تمام وقتم شد در مجله نگاه نو، یک بخش ادبیات داشتیم که در هر شماره اختصاص به معرفی یک نویسنده داشت. فکر نسل قلم در آنجا پایه‌ریزی شد. ما با استفاده از مجموعه دائرةالمعارف اسکریتر هر شماره ۲۰ تا ۵۰ صفحه را به معرفی یک نویسنده اختصاص می‌دادیم و مقاله‌های آن مجموعه را ترجمه می‌کردیم. بعد بنا به دلایلی که نمی‌شود توضیح داده کار من در نگاه نو متوقف شد و من بیکار شدم. فکر کردم که می‌شود همان کاری را که در بخش ادبی نگاه نو انجام می‌دادیم به صورت مستقل و در قالب کتاب ادامه دهم. به بسیاری از ناشران پیشنهاد دادم که این کار را ادامه دهیم و هر ماه دو جلد از این مجموعه را منتشر کنیم و جلو برویم. اما به هر ناشری که مراجعه می‌کردم و بدبین بود و می‌گفت این کار در ایران شدنی نیست. کار دنباله‌دار امکان‌پذیر نیست. می‌گفتند در ایران خیلی‌ها مدعی انتشار مجموعه شدند اما نتوانستند.»[44] از جمله نویسندگانی که در این مجموعه به آن‌ها پرداخته شده است می‌توان اشاره کرد به آرتور شوپنهاور، آرت‍ور ک‍وس‍ت‍ل‍ر، آرتور میلر، آسکار وایلد، آلبرتو موراویا، آلبر کامو، الکسی دو توکویل، آنا آخماتووا، آنتون چخوف، آندره بروتون و... نخستین ایده‌های ترجمه مجموعه نسل قلم در نیمه دهه شصت شکل می‌گیرد.

• یادداشت‌های یک دیوانه، اثر نیکلای گوگول، نشر نی[45]
• فرهنگ اندیشه‌های سیاسی، نشر نی[46]
• دیالکتیک تنهایی، اثر اوکتاویو پاز، نشر لوح فکر
• بخشودن اثر ایو گارارد و دیوید مک ناتون، نشر گمان[47]
• فلسفه ترس، اثر لارس اسوندسون، نشر گمان.
• اولویت دموکراسی بر فلسفه اثر ریچارد رورتی، انتشارات طرح نو.
• بیچارگان اثر فیودور داستایفسکی، نشر نی.
• سوءتفاهم اثر آلبر کامو، نشر ماهی.
• صالحاناثر آلبر کامو، نشر ماهی.[48]
• روح پراگ اثر ایوان کلیما، نشر نی.
• شهرفرنگ اروپا اثر پاتریک اوئورژدنیک، نشر ماهی.
• فیلسوفان قرن بیستم اثر مایکل ایچ. لس ناف، نشر ماهی.
• این ابرها خواهند بارید، مجموعه یادداشتهای سیاسی، انتشارات طرح نو.
• دروغ/اراده آزاد اثر سام هریس، نشر گمان.
• نویسندگان روس، نشر نی.
• فلسفهٔ سورن کی‌یرکگور، سوزان لی اندرسون، تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۸۵.
• ژان پل سارتر، جودیت باتلر، ۱۳۸۱
• آنری برگسون، سنفورد ار. شوارتس، نشر ماهی، ۱۳۸۲
• آندره ژید، ونیو روسّی، نشر ماهی، ۱۳۸۱
• آلبر کامو،‌ژرمن بره،‌نشر ماهی، ۱۳۸۳