بیستون (کوه)

در منظومهٔ خسرو و شیرین اثر نظامی از مردی به نام فرهاد سخن به میان می‌آید که به شدت عاشق شیرین می‌شود. بر اساس این افسانهٔ منظوم، خسروپرویز (بیست و چهارمین پادشاه ساسانی و از نامدارترین شهریاران دودمان ساسانیان) که خود نیز شیفتهٔ شیرین بود به فرهاد دستور می‌دهد به کَندن کوه بیستون بپردازد و در صورت موفقیت کامل، می‌تواند با شیرین ازدواج کند. خسروپرویز بر این گمان بود که فرهاد هرگز نمی‌تواند کوه بیستون را به‌طور کامل از جای برکَنَد. پس از سال‌ها کوه‌کَنی و پیشرفت میزان زیادی از کار، خسرو از نگرانی موفقیت فرهاد به پیشنهاد پیران و خرمندان دربار پیکی را به بیستون می‌فرستد تا به فرهاد بگوید که شیرین مرده‌است. هنگامی که پیک خسرو خبر دروغین مرگ شیرین را به فرهاد می‌رساند، او تیشه را بر زمین می‌زند و خود نیز بر خاک افتاده و جان می‌سپارد.[2]

واسیلی بارتولد معتقد بود که نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان می‌آید و احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا (بغستان) بوده‌است.[3][4]

کوه بیستون در دوران پارینه سنگی سکونتگاه انسانهای شکارگر-گردآور بوده که از غارهای دامنه جنوبی آن برای استقرار فصلی استفاده می کردند. تاکنون آثار این شکارگران اولیه در چند غار در بیستون کاوش شده است. اولین غار با آثار پارینه سنگی که در ایران کاوش شد غار شکارچیان در بیستون است. این غار در سال ۱۹۴۹ (۱۳۲۸) توسط انسان‌شناس آمریکایی به نام کارلتن کوون به مدت دو هفته کاوش شد که در نتیجه آن هزاران ابزار سنگی مربوط به فرهنگ پارینه سنگی میانی و بقایای استخوان حیوانات شکار شده‌ای چون گوزن و اسب وحشی به همراه بخشی از استخوان ساعد انسان کشف شد که احتمالاً بین ۷۰ تا ۴۰ هزار سال قدمت دارند. استخوان ساعد احتمالا یا مربوط به انسان نئاندرتال است یا انسان اوایل دوره پارینه سنگی جدید[5]. آثار سکونت انسان نئاندرتال در غارهای مرخرل[6]، غار مرتاریک و غار مرآفتاب هم کشف شده است[7] از دوره پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی هم آثاری در غار مرخرل و غار مردودر یافت شده است

کوه بیستون در کنارهٔ یک راه باستانی پر رفت‌وآمد قرار داشته و این راه، مسیر محل عبور کاروان‌ها همچنین نظامیان از شهرهای بابل و بغداد به سوی کوه‌های زاگرس و اکباتان بوده‌است.[1]