بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس

بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری رخ داد. پس دادن اولتیماتوم روس به دولت ایران برای سرکوب مخالفت‌ها در ایران با قرارداد ۱۹۰۷ میلادی (که بر اساس آن اراضی شمالی ایران تحت نفوذ روسیه قرار گرفته بود) و اجرای کامل این قراداد روس‌های قوای نظامی در شمال ایران از جمله مشهد مستقر کردند. مشروطه خواهان مخالف نیز حرم علی بن موسی الرضا را مأمن خویش قرار دادند. روس‌ها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.[1]

سرکنسول گر روسیه در مشهد، از اعلام همبستگی و جهاد مردم مشهد، تلگرافی را به فرماندار ترکستان فرستاد. از اول محرم ۱۳۳۰ قشون سواره و پیاده روس با توپخانه وارد مشهد و در ارگ و سربازخانه‌ها مستقر شدند. روس‌ها نیز هدف از تحرک نظامی خود را با برخی از بزرگان شهر مشهد در میان گذاشتند و آن را تنها برای حفظ رعایا و اتباع خود دانستند. روس‌ها در مدت حضور در مشهد، با تحریکات مختلفی دست به اخلال در نظم مشهد زدند. یوسف هراتی و نایب اکبر با همین تحریکات، دست به شورشی بزرگ در مشهد زدند. آنها توانستند دسته ای بزرگ از اشرار را به راه بیندازند و به سمت حرم در حرکت شوند. روس‌ها نیز تعداد سربازان خود در نزدیکی حرم را افزایش دادند. اشرار و معترضان به مسجد گوهرشاد وارد شدند و تلاش‌ها برای تفرق آنها به نتیجه نینجامید جمعیت کم‌کم به صحن جدید وارد شدند و روس‌ها نیز آماده درگیری شدند. شورشیان از صحن خارج شدند و به اداره کمیسری نوغان هجوم بردند. در این حجم نایب حبیب رئیس کمیسری که از اتباع خارجی بود کشته شد.[1]

پس از این واقعه روس‌ها اولتیماتوم ۶ ساعته به نظمیه مشهد دادند تا اوضاع سامان یابد، رئیس نظمیه که این کار را از توان خارج دید، استعفا کرد و روس‌ها مدیریت نظمیه مشهد را عهده‌دار شدند. آنها حکومت نظامی در شهر برقرار کردند. در نهایت با دستور کنسول کشور روسیه، در دهم ربیع‌الثانی ۱۳۳۰ قمری، حرم امام رضا در محاصره روس‌ها قرار گرفت. روس‌ها به بهانه متفرق کردن روس‌ها، گنبد حرم امام رضا را گلوله‌باران کردند. اشرار پس از این واقعه، از یکی از دورازه‌های حرم گریختند. در طی این حمله، تعدادی از زوار کشته و مجروح شدند. در نهایت طالب الحق (یکی از سران شورشیان) دستگیر شد اما یوسف هراتی (سرکرده اصلی این شورش) بعدها در قهوه‌خانه ای دیده شد که توسط روس‌ها در حال پذیرایی بود.[1]

عکسی از گلدسته حرم علی بن موسی الرضا پس از برخورد گلوله توپ روسی

در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرمت شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده‌است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و ملاهاشم خراسانی ۱۸ عدد گزارش کرده‌است. به گزارش عین السلطنه، روس‌ها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند. وزارت امور خارجه در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد.[1]

روس‌ها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده‌است.[1] نسیم شمال در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعر «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:[2]

رسول جعفریان در مقاله سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته‌است. ابراهیم زنگنه نیز در مقاله حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن، به بررسی تاریخچه حرم از دیلمیان تا به امروز پرداخته‌است. مقاله دیگر در این‌باره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری. مقاله سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده‌است.[1]