کلک‌بازی‌ها و شایعه‌ها در ایران

رواج شایعه‌ها نشان‌دهندهٔ زودباوری مردم و ظرفیت آن‌ها برای تن دادن به تلقین و همچنین همراهی با جمع است.[1]

یکی از دلایل اهمیت بررسی شایعه‌ها این است که «چه کسی از رواج این شایعه سود می‌برد.» این امر برای درک منشأ این شایعه‌ها سودمند است. البته ممکن است یک شایعه، ناشی از شوخی سادهٔ فرد یا افرادی باشد که شایعه پراکنیِ آن‌ها به‌طور اتفاقی فراگیر می‌شود.[1]

دیگر اهمیت شایعه‌ها در این است که، رواج یک شایعه می‌تواند اطلاعاتی از میزان زودباوری مردم آن جامعه نسبت به خبری که شک‌برانگیز و اثبات‌نشده‌است، در اختیار کارشناسان و همچنین دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی یک کشور گذاشته و در زمان بحران یا در چهارچوب جنگ‌های روانی و رسانه‌ای برایشان مفید باشد.[1]

شایعه‌های سیاسی می‌توانند گاه برای یک حکومت خطرناک باشند، گاهی مفید و گاهی هم بی‌آزار. نمونه‌هایی از هر سه مورد در ایران وجود داشته‌است. از شایعه مرگ سید علی خامنه‌ای رهبر ایران، تا شایعه مرگ احمد جنتی که موجب پیدایش لطیفه‌هایی دربارهٔ سن او شد.[1]

همچنین شوخی‌های فریب‌آمیز می‌توانند نشان‌دهندهٔ ایده‌آل‌های نویسندگان آن‌ها باشند. علاوه بر آن، نظرات خوانندگان این گونه اخبار و دروغ‌های ۱۳ در وبگاه‌ها نیز نشان می‌دهد این خبرها آرزوهای خوانندگان بوده‌است. مانند «رفع توقیف روزنامه‌های هم‌میهن، شرق و خبرگزاری ایلنا» و «خبر کناره‌گیری حسین شریعتمداری از روزنامه‌نگاری».[3]

به گفتهٔ بازتاب، زودباوری مردم ایران و علاقه به شنبدن اخبار باورنکردنی، مسئله‌ای‌ست که از دیرباز در ایرانیان دیده می‌شده و پس از ظهور فن‌آوری، جدی‌تر شده‌است.[4] مهدی خرم دل، روزنامه‌نگار، «شایعهٔ لوگوی پپسی روی ماه» را فرصتی برای سنجش میزان تغییر آگاهی و زودباوری ایرانیان دانسته و با ذکر اینکه ده‌ها هزار نفر ایرانی شهرنشین (چون خبر به شکل وسیع به شهرهای کوچک و روستاها نرسید) و حتی طبقهٔ اِلیت جامعه (نخبه) به سادگی فریب خوردند، نتیجه می‌گیرد «در ایران همچنان راه برای عوام فریبی و سیاست‌های عوامانه (grassroots politics) باز است.»[2]

• در سال ۱۲۶۴ قمری به دستور امیرکبیر برنامهٔ واکسیناسیون و آبله‌کوبی کودکان و نوجوانان ایرانی انجام می‌شد. خبر آمد که مردم از روی ناآگاهی و باور به خرافات نمی‌خواهند آبله‌کوبی را انجام دهند. یکی از دلایلشان این بود که فالگیرها و دعانویس‌ها شایعه کرده بودند آبله‌کوبی باعث می‌شود جن به خون انسان راه یابد و بچه جن‌زده می‌شود. امیرکبیر دستور داد هر کس حاضر نشود آبله بکوبد باید پنج تومان جریمه بدهد، تا مردم راضی شوند آبله‌کوبی را انجام دهند. این اقدام نیز مؤثر نبود و آن‌ها که توانایی مالی داشتند جریمه را پرداختند تا آبله‌کوبی نکنند، و آن‌ها که پول کافی نداشتند هنگام مراجعهٔ مأموران از شهر بیرون می‌رفتند یا در آب‌انبار پنهان می‌شدند!
  

دربارهٔ این رویداد از امیرکبیر نقل شده‌است: «تا زمانی که ما سرپرستی این ملت را بر عهده داریم، مسئول مرگشان ما هستیم… و مسئول جهلشان نیز ما هستیم. اگر ما در هر روستا و کوچه و خیابانی مدرسه بسازیم و کتابخانه ایجاد کنیم، دعانویس‌ها بساطشان را جمع می‌کنند. تمام ایرانی‌ها اولاد حقیقی من هستند و من از این می‌گریم که چرا این مردم باید این قدر جاهل باشند که در اثر نکوبیدن آبله بمیرند.»[2]

• شایعهٔ دیده شدن تصویر سید روح‌الله خمینی بر روی ماه[1]
• شایعهٔ زنده بودن محمدرضا پهلوی و آماده شدنش برای به دست‌گیری مجدد قدرت[1]
• رواج معجزهٔ رویت امام زمان در جبهه‌های جنگ ایران و عراق، که تحت عنوان «امدادهای غیبی» از سوی مسئولان جمهوری اسلامی ایران به‌طور رسمی تأیید می‌شد.[1]
• شایعه پیش‌بینی وقوع زلزله در تهران در سال ۱۳۷۰ توسط یک پیشگوی چینی.
• شوخی فریب‌آمیز یا دروغ ۱۳ آزاد شدن عبدالله اوجالان، رهبر پ.ک. ک که در زندان: این دروغ ۱۳ به صورت یک خبر در روزنامه نشاط نوشته شد. پس از اعلام اینکه این خبر یک «دروغ ۱۳» بوده‌است، برخی از مردم کرد ناراحت شده و در تماس‌های متعددی به دفتر روزنامه واکنش نشان دادند. این دروغ ۱۳ را سید ابراهیم نبوی طنز پرداز ایرانی نوشته بود.[3]
• درج دروغ سیزدهم فروردین در روزنامه‌های اصلاح طلب به یک سنت سالانه تبدیل شده بود که با بسته شدن آن‌ها و «پایان دوران اصلاحات» تمام شد.[3]
• دروغ‌های ۱۳ در تعدادی از وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها پِی گرفته شد. برخی از این شوخی‌های فریب‌آمیز مانند خبرهایی که سایت فردا منتشر کرد، از جمله «رفع توقیف روزنامه‌های هم‌میهن، شرق و خبرگزاری ایلنا» را می‌توان آرزوی دست نیافتنی روزنامه نگاران اصلاح طلب به‌شمار آورد. همچنین شوخی فریب‌آمیز «خبر کناره‌گیری حسین شریعتمداری از روزنامه‌نگاری» که می‌تواند نشان‌دهندهٔ ایده‌آل‌های نویسندگان خبر باشد. علاوه بر آن، نظرات خوانندگان این اخبار نیز نشان می‌دهد این گونه اخبار آرزوهای خوانندگان بوده‌است.[3]
• دروغ ۱۳ «کج شدن برج میلاد»: در فروردین ۱۳۸۴ روزنامه شرق صفحه اول خود را به شوخی‌های فریب‌آمیز اختصاص داد مانند «برج میلاد در آستانه سقوط» که عکس فتوشاپی کج شدن برج میلاد نیز در کنارش بود. هرچند که با قلم بسیار ریزی بالای این صفحه نوشته بود «کلیه محتویات این صفحه دروغ ۱۳ است» ولی مردم بسیاری این شایعه را جدی گرفتند و به پای برج میلاد می‌رفتند تا به چشم خود کج شدن آن را ببینند، قیمت زمین و مسکن در محله گیشا کاهش یافته و حتی خبرگزاری مهر و یکی از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی خارج از ایران نیز آن را نقل کردند. مجری آن شبکه که «میبدی» نام داشت با نقل خاطره‌ای از کودکی خود، برج میلاد را به درخت اکالیپتوس خانه کودکی‌اش و نظام جمهوری اسلامی ایران را به پدرش (که با سقوط درخت، مرگ در چشمانش دیده می‌شد) تشبیه کرده و نتیجه گرفته بود که برج میلاد که اوکالیپتوس نظام است در حال سقوط است و پس از سقوط آن نظام برخواهد افتاد.[4]

از دیگر خبرهای این صفحه می‌توان به «افتتاح اولین رادیوی خصوصی با مدیریت محمد صالح اعلا»، «اولین تلویزیون خصوصی با مدیریت علی لاریجانی»، «ایران ترمیناتور۴ را می‌سازد»، و «تجهیزات ماهواره زهره ضبط شد» اشاره کرد. این شوخی فریب‌آمیز را فرورتیش رضوانیه طنز پرداز ایرانی نوشته بود.[3][4]

• بیش از ۱۵ سال شایعات دربارهٔ سلامت جسمانی و چند بار شایعهٔ مرگ سید علی خامنه‌ای رهبر ایران، از جمله در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۸.[5][6] شایعات بیماری رهبر ایران معمولاً از بیماری سرطان نام برده‌اند، اما دربارهٔ نوع این سرطان ادعاهای مختلفی شده‌است و درستی آن‌ها مشخص نیست. به‌طور کلی، بر خلاف جوامعی که فضای خبری باز دارند، هیچ اطلاعات دقیق پزشکی دربارهٔ رهبران جوامع بسته در دسترس نیست.[7][8] نشریه‌های حکومت ایران مانند فارس نیوز، این شایعه‌ها را توطئهٔ دشمنان دانسته‌اند. به گفتهٔ فارس، معمولاً این شایعات با هدف‌های چندگانه از جمله ایجاد نگرانی و اضطراب در مسئولان و مردم، ارزیابی واکنش مردم، و ارزیابی نحوهٔ واکنش مسئولان دستگاه‌های رسمی ساخته می‌شوند.[9] به گفتهٔ مرتضی نیک پندار، روزنامه‌نگار در جرس، «همزمان با انتشار شایعات مجدد دربارهٔ کسالت رهبر جمهوری اسلامی به نظر می‌رسد که کمتر کسی از این وضعیت خشنود است. حتی گروه‌های مخالف رژیم جمهوری اسلامی نیز نگران حوادث پیش‌بینی نشده‌ای هستند که در صورت فوت آیت الله خامنه‌ای گریبانگیر ایران خواهد شد. بحران جانشینی در چنین وضعیت بغرنجی احتمال آن را دارد که وضعیت داخلی کشور را دستخوش بی‌ثباتی کند و موقعیت منطقه‌ای این کشور را نیز با خطر مواجه سازد. همچنین برخی نگران آن هستند که در این صورت قدرت به‌طور کامل و آشکارا در اختیار سپاه پاسداران قرار بگیرد.»[7]
• شایعهٔ مرگ احمد جنتی دبیر کهن‌سال شورای نگهبان و امام جمعه موقت تهران، که مقدمهٔ لطیفه‌های بسیاری دربارهٔ سن او شد.[1]
• «لوگوی پپسی روی ماه» شایعه‌ای بود که اولین بار در خرداد ۱۳۹۱ توسط ایسنا منتشر شد و در همین مورد یکی از استادان دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد فرهنگ و هنر کرمانشاه مصاحبه‌ای بسیار غلوآمیز با ایسنا کرده بود. این خبر چند روزی در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد، البته ایسنا خبر اولیه را از دسترس خارج کرد. این شایعه سبب شد هزاران تن از ایرانیان، ساعت ۱۰:۳۰ سه‌شنبه‌شب، ۱۶ خرداد ماه، به پشت بام‌ها شتافتند تا تبلیغ شرکت پپسی کولا را بر روی ماه را مشاهده کنند، اما پس از آنکه دقایق طولانی به ماه خیره شدند، نشانی از تبلیغ مورد نظر نیافتند؛ چرا که این خبر از اساس واقعیت نداشت.[1][4][10]

محمد کرمی، مدیر گروه روابط عمومی دانشگاه جامع علمی کاربردی کرمانشاه، در مصاحبه به ایسنا گفته بود «این رویداد، دنیای تبلیغات را وارد عرصه جدیدی می‌کند.» و «یقیناً ماه متعلق به همه مردم روی زمین است، اما آیا یک شرکت با نهایت خودخواهی چنین حقی دارد که لوگوی خود را بر روی ماه قرار دهد؟»[4][11]

برخی، از جمله بازتاب و بی‌بی‌سی، این شایعه را فرصتی برای سنجش میزان تغییر آگاهی و زودباوری ایرانیان دانسته و با ذکر اینکه ده‌ها هزار نفر ایرانی شهرنشین (چون خبر به شکل وسیع به شهرهای کوچک و روستاها نرسید) و حتی طبقه اِلیت (نخبه) جامعه به سادگی فریب خوردند، نتیجه می‌گیرند در ایران همچنان راه برای عوام فریبی و سیاست‌های عوامانه (grassroots politics) باز است.[1][2]

• شایعه‌ای به صورت خبر با تیتر درشت "فرق بین دو تا فوتبالیست مشهور یکی علی کریمی یکی لیونل مسی" از اوایل تابستان ۱۳۹۲ در بیش از ۱۶۰۰۰ مورد در شبکه اینترنت به فارسی یافت می‌شود (نام چندین خبرگزاری کم و بیش نامدار در لیست دیده می‌شود)... واین باز یکی از جعلیات و پخش اخبار بدون تحقیق و کاوش محسوب می‌شود. در "خبر آمده که فوتبالیست معروف لیونل مسی با پاداشی برابر ۲٫۰۰۰٫۰۰۰ دلار دعوت شیخی ثروتمند را در عربستان سعودی پذیرفت تا برای نیم ساعت از خانواده او ملاقاتی بعمل آورد. در تصویری نیز نشان داده می‌شود که مسی با "فرزندان" شیخ نشسته و همه شادمانند… ضمنی که علی کریمی بچه‌ها، بیماران و غیره را به رایگان ملاقات می‌کند… حقیقت اینست که مسی پس از ورود جنجالی به عربستان برای استراحت به هتلی رفته و در سالن هتل چند بچه فوتبال دوست را پذیرفته و دور هم نشسته‌اند.۱ / ۲. ضمناً نوع حقیقی این خبر مربوط به پائیز ۱۳۹۱ است.[12]

در بین ایرانیان شایعات و باورهایی نیز هستند که به حق هیچگونه منبع مستند و کتبی ندارند ولی کم و بیش کسی نیست که آن شایعات را (در مقطع سنی ویژه آن موضوع) نشناسد. به عنوان مثال در دهه ۴۰ خورشیدی و در اوج درخشش دو ورزشکار یعنی محمدعلی کلی بوکسور و بیوک جدی‌کار، فوتبالیست چپ پای تیم تاج تهران (اولین فوتبالیست ایرانی که به خارج رفت و در آلمان رسماً بازی کرد) شایعات فراوانی در کوچه و بازار وجود داشت. در رابطه با محمدعلی کلی می‌گفتند (می‌گفتیم) او برای تمرین مشت زنی تا به حال چند فیل را با مشت قوی اش کشته! و در رابطه با جدی کار گفته می‌شد: ملکه انگلیس(!) پای چپ او را ۱۰۰۰٫۰۰۰ پوند استرلینگ بیمه کرده (یا خریده) و قرار شده او دیگر با پای چپ شوت نزند، چون ممکن است ضربه توپ عامل ناقص شدن یا کشته شدن طرف مقابل شود (نقل قول: او مهلک‌ترین ضربات پای چپ را وارد می‌کرد، ضربات پای چپ او را خریده بودند تا با چپ شوت نزند و ضربات او به هر که می‌خورد خطر مرگ داشت. ). (منبع مضاف: همه ورزش دوستان بالای پنجاه سال!). از شایعات (خرافات) شفاهی دیگر آن بود که هر مردی از زیر رنگین کمان عبور کند تبدیل به زن می‌شود. البته این امر (گذشته از هجو بودنش) بخاطر فیزیک اُپتیکی اصلاً امکان ندارد زیرا دیدن رنگین کمان به یک فاصله وطری دید (--> مثلث قائم الزاویه) احتیاج دارد.

یکی از جالب‌ترین شایعات شفاهی و هجویات سال‌های ۱۳۴۰ش در رابطه با گروه بیتل‌ها بود. گفته می‌شد بیتل‌ها تا چندی پیش همگی در شهر لیورپول رفتگر و سپور بوده‌اند.

• افسانه شهری
• فهرست تصورات نادرست متداول
• فهرست کلک‌بازی‌ها و شایعه‌ها
• ستاد مبارزه با چرندیات در تارنمای نشریه گُمانه
• کتاب «باورهای عامیانه مردم ایران»، از دکتر حسن ذوالفقاری با همکاری علی‌اکبر شیری. تهران نشر چشمه. شابک: ۹۷۸۶۰۰۲۲۹۳۹۷۸