هزار و یک روز

فرانسوا پتیس دلاکروا در ۱۷۱۰م. اولین جلد «هزار و یک روز» را که ادعا می‌کرد ترجمهٔ کتاب مجموعهٔ داستانِ فارسی از «درویشِ مخلص» است، شش سال پس از نشر هزار و یک شب آنتوان گالان به زبان فرانسوی چاپ کرد و این کتاب به زبان‌های زندهٔ دنیا ترجمه و باز نشر شد. این کتاب با ترجمهٔ «محمد حسن میرزا کمال‌الدوله» و «محمد کریم‌خان قاجار» از فرانسوی به فارسی ترجمه شد و درسال ۱۲۷۵خورشیدی به نام «ألف النهار» در قطع رحلی در ۵۷۵ صفحه به چاپ سنگی رسید سپس در سال ۱۳۲۹ خورشیدی توسط نشر امیرکبیر و کتابفروشی ادبیه در ۴۰۴ صفحهٔ وزیری با حذف سخن راوی در ابتدای فصل‌بندی روزانه‌ها، با تغییرات بسیار جزئی در متن و تغییر نقاشی‌های چاپ سنگی، منتشر شد. چاپ دیگری از این کتاب با عنوان هزار و یک روز با بازنویسی، کاستن و افزودن و جابه‌جایی داستان‌ها توسط «لطفعلی بریمانی» سال ۱۳۶۱ و به همت نشر عطایی چاپ شده‌است و خلاصهٔ ۱۶۸ صفحه‌ای حاوی چندین داستان از این کتاب به نام «افسانه‌های هزار و یک روز» از «سارا. کی» با ترجمهٔ «رؤیا خویی» در سال ۱۳۹۰برای کودک و نوجوان توسط نشر محراب قلم منتشر شده‌است.[3] این کتاب به صورت کامل در سال۹۷ با تصحیح و مقدمه رضا طاهری در 688 صفحه رقعی در نشر نخستین به چاپ رسید.[4]

دلاکروا در سال ۱۷۱۰م. اولین جلد ترجمهٔ هزار و یک روز «LES MILLE ET UN JOURS»؛ را در پاریس منتشر ساخت، این مجموعه داستان در ۵ جلد و جلد آخر آن سال ۱۷۱۲م. منتشر شد.آنتوان گالان در سال ۱۷۰۴م. اولین جلد ترجمهٔ هزار و یک شب «LES MILLE ET UNE NUITS»؛ را در پاریس منتشر ساخت، بقیهٔ این مجموعه داستان در ۱۲ جلد از روی چهار نسخهٔ دست‌نویس سوری به انضمام برخی قصه‌های شفاهی دیگر تا سال ۱۷۱۵م. منتشر شد. متن عربی کتاب، نخستین بار در ۱۸۱۸–۱۸۱۴م. در کلکته، چاپ سنگی شد و سپس در ۱۸۳۵م. در بولاق، ۱۸۴۳–۱۸۳۵م. بروسلاو و بار دیگر در ۱۸۴۲–۱۸۳۹م. در کلکته و در ۱۸۸۴م. در قاهره، انتشار یافت. از آن پس، همهٔ کتاب یا گزیده هایی از آن بارها ترجمه و به چاپ رسید. هزار و یک شب یا «الف لیله و لیله» نخستین بار در ایران توسط تسوجی ۱۸۴۷–۱۸۴۳م. از نسخهٔ عربی بولاق با تغییراتی اندک به فارسی ترجمه شد. هر دو کتاب بر اساس سنت قصه‌گویی ایرانی بر محور داستان بنیادین شهرزاد و فرحناز شکل گرفته‌است و روای اصلی قصه‌ها زن هست و بر پایهٔ قصهٔ بنیادین داستان سایر حکایت‌ها در کنار هم چیده شده‌اند. ترجمهٔ این دو کتاب در سیر داستان‌نویسی غرب پر اثر بوده‌است و انتشار مجدد آن در خاورمیانه و ایران در طی این دو قرن بر فضای فرهنگی داستان‌های فارسی اثر گذار بوده‌است. شباهت نام کتاب و ساختار داستان‌های تو درتو با قصهٔ بنیادین قصه‌گو و محتوای این کتاب با هزار و یک شب و چون هیچ متن فارسی‌ای نه در آثار و وسایل به جا مانده از دلاکروا، و نه اساساً در جای دیگری نیافتند و همچنین نایافته ماندن شخصیت تاریخی «درویش مخلص» منتقدان را برآن داشت که در ادعای مترجم و نویسندهٔ هزار و یک روز که شش سال پس از هزار و یک شب به زبان فرانسوی و در پاریس چاپ شده شک و تردید کنند. اما پژوهش‌گران ادبی در راستای خاستگاه ایرانی بودن قصه‌های این کتاب هیچ شک و تردیدی ندارند.

برای بررسی بیشتر این کتاب می‌توان به منابع ذیل رجوع کرد:

• اولریش مارزلف، ۱۳۹۷، کتاب هزار و یک روز و ریشه‌های آن در ادبیات فارسی، ترجمهٔ پگاه خدیش، چشمه.
• رضا طاهری مقدمهٔ کتاب هزار و یک روز، ۱۳۹۷، فرانسوا پتی دلاکروا، ترجمهٔ محمدحسن میرزا کمال‌الدوله و محمد کریمخان قاجار، نخستین.
• محمدجعفر محجوب، ۱۳۸۲، ادبیات عامیانه ایران (مجموعه مقالات دربارهٔ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران) به کوشش حسن ذوالفقاری، چشمه.
• جلال ستاری، ۱۳۸۸، جهان هزار و یک شب، مرکز.
• جلال ستاری، ۱۳۸۲، مقدمه ای بر هزار و یک شب، مرکز.