نخستین جمهوری ارمنستان

به دنبال پیروزی نیروهای متفقین بر آلمان و متحدانش، ارتش جمهوری ارمنستان در آغاز ۱۹۱۹ مناطق گیومری و قارص را تصرف کرد. منطقه اخیر به ویژه برای دولت جدید ارمنستان حایز اهمیت بسیار بود، زیرا زمینهای قابل کشت و زرع گندم در آنجا واقع بود و از آنجا ممکن بود آذوقه خواربار کشور را از لحاظ غلات تأمین کرد.

عقب‌نشینی نیروهای تُرک جنگ کوتاهی به دنبال داشت بین ارمنستان و گرجستان برسر مالکیت مناطق مارنئولی، آخالکالاکی، استان لوری جنگی که به شکست گرجیان انجامید. نزاعی هم با جمهوری دمکراتیک آذربایجان بر سر تصرف منطقه قره‌باغ پیش‌آمد.

از طرفی هم تُرکان ضمن تخلیه مناطق ارمنستان روسیه که اشغال کرده بودند، غافل نمانده و توده‌های تُرک و تاتار و کرد آن مناطق را مسلح کرده بودند. این توده‌ها به وسیله افسران تُرک سازمان داده شدند و یک جنگ چریکی به رهبری ستاد ارتش ترکیه علیه ارمنستان راه انداختند تا آن دولت را ضعیف کنند و او را مجبور سازند که از دعاوی ارضی خود بر ارمنستان غربی صرف نظر کند. تُرکان به ویژه از این دیدگاه منطقه نخجوان را که اهمیت بسیاری برای آن قایل بودند برای جنگ پارتیزانی سازمان داده بودند، چون آنجا را پایگاهی مناسب برای از سرگرفتن سیاست پان‌تورانیسم خود در آینده می‌دانستند.

اعضای کابینه دوم، یکم اکتبر، ۱۹۱۹. چپ به راست نشسته: ساهاکیان، آلکساندر خاتیسیان، ژنرال آراراتیان، ایستاده: نیکول آقبالیان، گولکاندالیان، آرارادیان

Flag of Kingdom of Armenia under Bagratid Dynasty
حکومت‌های ارمنی
هایاسا-ازی نائیری اورارتو دودمان اروندی ارمنستان بزرگ کشورهای ارمنی ارمنستان باگراتونی پادشاهی ارمنی کیلیکیه ارمنستان زاکارید تجزیه حکومت‌های ارمنی پادشاهی سوفن کوماژن ارمنستان کوچک پادشاهی لوری پادشاهی واسپوراکان شاهزاده‌نشین خاچن پادشاهی آرتساخ اولین جمهوری ارمنستان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی ارمنستان

در ۲۸ مه ۱۹۱۹ یعنی در جشن یکمین سال استقلال بازیافته، دولت ارمنستان برطبق تصمیم مجلس شورای ملی و انجمن ارمنی‌های ترکیه الحاق شش ولایت ارمنی ترکیه را به جمهوری ارمنستان اعلام کرد. در ۱۹۲۰ وضع اقتصادی کشور به سبب تلاش پیگیر دهقانان ارمنستان بهبود محسوسی پیدا کرد. از تمام مهاجر نشینان ارمنی در خارجه، از گرجستان و قسطنطنیه و کشورهای بالکان و مصر و اروپا و آمریکا هدایا و کمکهای نقدی و داوطلبان مایل به شرکت در دفاع از دولت جدید و استادکاران مصمم به شرکت در کار بازسازی کشور به ارمنستان سرازیر می‌شدند.

لوشسنه در تابستان ۱۹۲۰ پس از دیدار از جمهوری‌های ماورای قفقاز چنین نوشته‌است:

«ارمنستان می‌بیند که آرامش بتدریج به کشورش بازمی‌گردد و از مشکلاتش کاسته می‌شود. او امروز نسبت به تمام لحظات دو سال عمرش از همه وقت قوی تر است. تا آنجا که سرنوشتش به خودش بستگی دارد ثابت کرده‌است که قادر به تأمین آن هست، ولی این سرنوشت به قدرتهای لگام گسیخته بیگانه نیز وابسته است.»[1]

وقتی آلمانی‌ها و متحدان آنان یعنی اتریش و بلغارستان و ترکیه در پائیز سال ۱۹۱۸ تسلیم شدند، مسلم به نظر می‌رسید که قدرت‌های بزرگ فاتح، عدالت و ترمیم خرابی‌هایی را که ارمنستان مستحق آن بود بپردازند و سرزمین‌های آبا اجدادی را به وی باز پس خواهند داد.

برجسته‌ترین سیاستمداران کشورهای متفق مانند:(آرتور بالفور، ژرژ کلمانسو، لورد جورج همیلتون،[2] ریمون پوانکاره و رئیس‌جمهور توماس وودرو ویلسون همگی در اظهارات رسمی خویش طی سالهای ۱۹۱۷–۱۹۱۸ مسئله ارمنستان را در کنار مسایل آلزاس و لرن و لهستان و چکسلواکی و یوگسلاوی در صف اول هدفهای جنگی متفقین قرار می‌دادند.

لیکن بعدها معلوم شد که همه این وعده‌ها توخالی است.

جنگی است که بین جمهوری ارمنستان و دولت ملی‌گراییان افراطی ترکیه در پاییز ۱۹۲۰ صورت گرفت.

• تاریخ ارمنستان
• فدراسیون انقلابی ارمنی

• اولین جمهوری ارمنستان
• کاوه بیات، توفان برفراز قفقاز، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۰
• هراند پاسدرماجیان. تاریخ ارمنستان، تهران: انتشارات زرین، ۱۳۷۷. شابک ‎۹۶۴-۴۰۷-۰۱۳-۵
• ژنرال فون کرس، مورخ ۵ اوت ۱۹۱۸ منتشر در کتاب آلمان و ارمنستان، چاپ ۱۹۱۹ برلین صفحات ۴۲۳و۴۲۷
• The Republic of Armenia: The first year,1918-1919 By Richard G. Hovannisian
• رابرتس بیچوفر، روسیه و قفقاز دنیکین، چاپ ۱۹۲۱ صفحات ۱۲ و ۵۲
• ژنرال لوریس ملیکف، انقلاب روسیه و جمهوریهای ماورای قفقاز، چاپ ۱۹۲۰ پاریس
• ژنرال جیمس هاربرد، تحقیقات در ترکیه و ماورای قفقاز، کارهای جهانی در مجله ارمنی مورخ ۱۹۵۱–۱۹۵۲
• Harbord, James G. , Report of the American Military Mission to Armenia,Government Printing Office, 1920
• وینستون چرچیل، بحران جهانی، جلد پنجم چاپ ۱۹۲۹ لندن صفحهٔ ۴۰۷
• Karine Nalbandyan (۲۸ مه ۲۰۲۰). «تشکیل اولین جمهوری ارمنستان». رادیو عمومی ارمنستان.