لیگ فوتبال استان تهران

بر اساس روایات شفاهی انگلیسی‌های ساکن تهران و شاغل در بانک شاهنشاهی و کمپانی تلگراف هند و اروپا حداقل از ۱۲۸۵ خورشیدی مسابقات فوتبال را بین خود برگزار می‌کردند. سفارت انگلستان در تهران برگزاری این مسابقات را بر عهده داشت و توپ فوتبال را نیز وارد ایران می‌کرد. نخستین تیم‌های انگلیسی تیم‌های بانک شاهنشاهی، تیم سفارت انگلستان، تلگراف‌خانه و سه تیم دیگر بودند. این تیم‌ها در فاصله ۱۲۹۴ تا ۱۳۰۰ مسابقات باشگاهی بین خودشان برگزار کردند که محل برگزاری این مسابقات میدان مشق بود. در آخرین سال‌های این دوره مسابقاتی بین تیم‌های انگلیسی و تیم‌هایی منتخب از بازیکنان ایرانی شکل گرفتند. تیم بانک شاهنشاهی در سال‌های ۱۳۰۱ و ۱۳۰۲ این مسابقات را فتح کرد.[2] کلوب ایران نخستین تیم ایرانی بود که در ۱۲۹۹ شکل گرفت. این تیم در ۱۲۹۹ به دیدار فینال این مسابقات نیز رسید.[3]

تصویر روی جلد هفته‌نامه اطلاعات هفتگی از دیدار فینال مسابقات باشگاه‌های تهران ۲۱–۱۳۲۰ در اردیبهشت ۱۳۲۱

در ۱۳۰۰ نخستین سازمان و تشکیلات فوتبال در ایران با نام انجمن ترقی و ترویج فوتبال به وجود آمد. این سازمان توسط افرادی چون ابوالفضل صدری، میرباقر عظیمی و سیدمحمد تدین که از نخستین معلمین ورزش کشور محسوب می‌شدند تشکیل شد. از این سال به بعد انجمن هر ساله در کنار ثبت نام باشگاه‌ها و تیم‌های جدید، برگزاری مسابقه‌های فوتبال را برعهده گرفت و با تدوین و ترجمه «قوانین فوتبال» در جهت ایجاد نظم و قانونمند کردن فوتبال در ایران گام برداشت.[4] در همان زمان و در ۱۳۰۰ نخستین تیم‌های فوتبال ایرانی شکل گرفتند: کلوپ تهران، تیم طوفان و ارامنه اسپرت.[پانویس 1] در سال‌های نخستین این تیم‌ها به همان سرعتی که شکل می‌گرفتند نیز از بین می‌رفتند. در ۱۳۰۲ نخستین دوره مسابقات رسمی باشگاه‌های تهران با همت انجمن ترقی و ترویج فوتبال و با حضور سه تیم کلوب ایران، طوفان و ارامنه اسپرت برگزار شد که با قهرمانی کلوب ایران خاتمه یافت. در ۱۳۰۳ دو تیم دیگر اجتماعیون و شعاع به جمع این سه تیم اضافه شدند و باز هم کلوب ایران قهرمان شد. در ۱۳۰۴ دو تیم کلوپ تهران و انگلیسی‌های مقیم ایران به فینال رسیدند. بازی فینال در حضور رضا شاه برگزار شد و تیم ایرانی توانست با نتیجه ۲–۱ بر رقیب انگلیسی پیروز شود. در ۱۳۰۵ تیم دیگری با نام تیم ایران تشکیل شد و توانست تا ۱۳۰۷ قهرمان مسابقات فوتبال تهران شود. در ۱۳۰۸ تیم منتخبی از بهترین بازیکنان حاضر در تیم‌های مسابقات باشگاهی تهران با تیم منتخب بادکوبه (باکو کنونی) شوروی دیدار کرد این تیم با وجود آن‌که منتخبی از بهترین بازیکنان آن زمان فوتبال تهران بود در این بازی شکست سختی خورد. این شکست باعث سرخوردگی عمومی بین فوتبالیست‌ها و فوتبال دوستان تهران شد به طوری که مسابقات باشگاه‌های تهران تا ۱۳۱۱ برگزار نشد.[4]

در ۱۳۱۲ برگزاری این مسابقات از سر گرفته شد و سه تیم ایران، شعاع و روئین‌تن در این مسابقات حاضر بودند. در سال‌های دهه ۱۳۱۰ تیم‌های نوینی در فوتبال تهران پدید آمدند که از میان آن‌ها می‌توان به تدین، سرباز و دارایی اشاره کرد.[2] این تیم‌ها موفق شدند چند دوره قهرمان مسابقات تهران نیز بشوند. از ۱۳۱۸ و با تأسیس ورزشگاه امجدیه مسابقات تهران رونق دوچندانی گرفت و تماشاگران بیشتری برای تماشای بازی‌های این تیم‌ها به ورزشگاه آمدند. در مسابقات فصل ۲۱–۱۳۲۰ محمدرضا پهلوی شاه جوان ایران به همراه فوزیه ملکه ایران برای تماشای دیدار فینال به ورزشگاه امجدیه رفتند.[5]

تصویری از دیدار فینال جام باشگاه‌های تهران ۴۸–۱۳۴۷ بین دو تیم تاج و پاس

از میانه‌های دهه ۱۳۲۰ و با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم، بازگشت نسبی آرامش به تهران اشغال شده و تأسیس فدراسیون فوتبال ایران در ۱۳۲۵ مسابقات باشگاه‌های تهران با جدیت بیشتری دنبال شدند.[6] در این زمان تیم‌های اولیه فوتبال تهران همگی منحل شده بودند و تیم‌های نوینی همچون شاهین و دوچرخه‌سواران در مسابقات حضور داشتند. این تیم‌های در کنار تیم‌هایی همچون سرباز، دارایی و طوفان تیم‌های اصلی فوتبال تهران در دهه ۱۳۲۰ را شکل دادند. از سال‌های میانی این دهه و همزمان با گسترش و ریشه دواندن فوتبال در جامعه ایران تماشاگران بیشتری به ورزشگاه‌ها آمدند و تیم‌های باشگاهی کم‌کم طرفداران اختصاصی خود را نیز یافتند.

با آغاز دهه ۱۳۳۰ و با نزول یا انحلال تیم‌های دارایی و سرباز تیم تاج[پانویس 2] تبدیل به قدرت برتر جام باشگاه‌های تهران شد به گونه‌ای که از ۸ دوره مسابقات برگزار شده در دهه ۱۳۳۰ (جام باشگاه‌های تهران در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۷ برگزار نشد) تاج ۵ جام را از آن خود کرد. در ۳ دوره دیگر مسابقات این دهه شاهین، نادر و شعاع توانستند عنوان‌های قهرمانی را از آن خود کنند. در این سال‌ها رقابت تاج و شاهین به اوج خودش رسید و در فصل‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۵ دو تیم فینال‌های متوالی و پرشماری را برگزار کردند.

از آغاز دهه ۱۳۴۰ تیم دارایی مجدداً توانست عنوان قهرمانی را از آن خود کند. در سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ به دلایلی همچون برگزاری مسابقات مقدماتی المپیک و به دنبال آن حضور تیم ملی فوتبال ایران در المپیک ۱۹۶۴ توکیو مسابقات باشگاهی تهران برگزار نشد یا نیمه‌کاره رها شد. در سال‌های این دهه رقابت‌های باشگاهی ابعاد تازه‌ای به خود گرفت و مدیران و روسای فدراسیون فوتبال که هر یک از بازیکنان سابق تیم‌های حاضر در این رقابت‌ها بودند سعی داشتند با اعمال نفوذ و قدرت جلوی قهرمانی و موفقیت تیم‌های دیگر را بگیرند و پروانه فعالیت تیم شاهین در میانه برگزاری مسابقات سال ۱۳۴۶ لغو شد و این تیم از فعالیت بازماند. در بهار ۱۳۴۷ نیز تیم دارایی توسط مدیرعاملش منحل شد. بدین ترتیب برای برگزاری مسابقات ۴۸–۱۳۴۷ ۵۸ تیم در ۱۲ گروه مرحله مقدماتی حاضر شدند تا تکلیف تیم‌های دسته‌های اول و دوم و سوم مشخص شود اما ادامه رقابت‌های این فصل در تابستان ۱۳۴۸ برگزار شد و با قهرمانی تاج پایان یافت تا بعد از حدود دو سال فوتبال تهران قهرمان خود را بشناسد.

در سال ۱۳۵۱ و با برنامه‌های نوین فدراسیون فوتبال ایران قرار شد مسابقات سراسری به شکل لیگ و بازی‌های رفت و برگشتی و با نام جام تخت‌جمشید انجام شود و از میان دوازده تیم حاضر در این رقابت‌ها شش تیم از بین تیم‌های تهرانی انتخاب شوند. بدین ترتیب مسابقات جام باشگاه‌های تهران ۱۳۵۱ عنوان مسابقات انتخابی جام تخت‌جمشید ۱۳۵۲ را نیز داشت.

با برگزاری منظم و ادامه‌دار نخستین لیگ واقعی فوتبال در ایران در ۱۳۵۲ مسابقات جام باشگاه‌های تهران عملاً به حاشیه رانده شد چرا که تمام تیم‌های اصلی تهران در جام تخت جمشید شرکت می‌کردند. با این وجود قهرمان تهران هنوز اجازه صعود مستقیم به جام تخت جمشید را داشت و تیم‌های هما، دارایی و شهباز توانستند با قهرمانی در مسابقات سال‌های ۱۳۵۲، ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ به جام تخت جمشید وارد شوند. در این زمان تقریباً نیم قرن از برگزاری مسابقات قهرمانی تهران می‌گذشت اما هنوز هم نابودی و انحلال تیم‌های قدیمی‌تر و شکل‌گیری تیم‌های تازه از ویژگی‌های اصلی این مسابقات بود.

در دهه ۱۳۶۰ و در پی تعطیلی مسابقات سراسری فوتبال در ایران مسابقات باشگاه‌های تهران تبدیل به مهم‌ترین بازی‌های فوتبال در ایران شدند.

سرانجام با عدم برگزاری لیگ سراسری جام باشگاه‌های تهران با حضور چهارده تیم از سال شصت آغاز شد، تیم هما در سال ۱۳۶۰ قهرمان و پرسپولیس نیز در سال ۱۳۶۱ برای اولین بار قهرمان این جام و استقلال[پانویس 3] در سال ۱۳۶۲ قهرمان این مسابقات شدند. دیدار استقلال و پرسپولیس در جام باشگاه‌های تهران ۱۳۶۲ که با تک گل پرویز مظلومی به سود استقلال خاتمه یافت با بیش از ۱۲۰٬۰۰۰ هزار تماشاگر یکی از حساس‌ترین بازی‌های تاریخ این مسابقات بود. در سال ۱۳۶۳ پس از جنجال بازی تیم‌های پرسپولیس و پاس، کل بازی‌ها تعطیل گردید و مسابقات در آن سال دنبال نگردید. اما در سال ۱۳۶۴ که بازی‌ها در دو گروه ده تیمی دنبال شد، سرانجام تیم‌های استقلال و شاهین به فینال رسیدند که در نهایت استقلال با درخشش ناصر حجازی در ضربات پنالتی حریف را شکست داد و قهرمان شد. پنج سال پی در پی از ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۹ پیروزی[پانویس 4] به قهرمانی رسید.

در سال ۱۳۷۰ جام باشگاه‌های تهران با رقابت تنگاتنگ سرخابی‌ها همراه بود که مجدداً استقلال قهرمان گردید. در سال ۱۳۷۰ تیم‌های اصلی تهران بعد یک فصل به‌طور هم‌زمان در جام آزادگان و جام باشگاه‌های تهران شرکت کردند اما از فصل بعد، ۱۳۷۱، این تیم‌ها دیگر در مسابقات جام باشگاه‌های تهران شرکت نکردند و این مسابقات با نزول تماشاگر و سطح‌اش در هرم فوتبال ایران عملاً به حاشیه رانده شد.