سید محمد تدین

تدین در دوران مشروطه جزو مجاهدینی بود که در زمان به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی به دستور محمدعلی شاه، به‌طور مسلحانه از مجلس دفاع کردند. پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، به حزب دموکرات پیوست.[1] با وقوع جنگ جهانی اول و مهاجرت بخش عمده ای از اعضای حزب، از جمله رهبرش سلیمان میرزا از ایران. حزب دموکرات دچار انشعاب شد. سلیمان میرزا پس از بازگشت به ایران حزب اجتماعیون عامیون را راه انداخت و تدین و عده ای دیگر از بازماندگان حزب دموکرات حزب تجدد را تشکیل دادند که تدین به رهبری آن رسید.[2][3]

تدین در سال ۱۳۰۰ به نمایندگی از تهران به مجلس شورای ملی راه یافت (دوره چهارم) و در دوره بعد نماینده بیرجند و قائنات بود. وی که عالم برجسته‌ای در زمینه فلسفه، کلام و ادبیات عرب بود، از جمله نمایندگان روحانی مجلس شورای ملی بود که لباس روحانیت را کنار گذاشتند.[4]

تدین در آغاز دوره پنجم (۲۲ بهمن ۱۳۰۲) نایب رئیس موقت مجلس شد اما در چهاردهم فروردین سال بعد برای نایب رئیسی هیچ رأیی نیاورد و برای نایب رئیسی دوم بیش از ۳۵ رأی (از مجموع ۹۸ رأی) کسب نکرد. به جایش سید حسن مدرس با ۵۶ رأی به نیابت رئیس انتخاب شد.[5] او در مجلس در رأس فراکسیون تجدد، از هواداران اصلی و فعال رضا خان سردار سپه بود. در نوزدهم مهر ۱۳۰۴ به نایب رئیسی مجلس انتخاب شد و بیست روز بعد، ریاست جلسه‌ای را داشت که ماده واحده‌ای دو فوریتی برای انقراض سلطنت قاجار در آن طرح شد. تدین با ریاست این جلسه نقش مهمی در پایان بخشیدن به سلطنت قاجار و انتقال قدرت به رضاشاه بازی کرد. فردای آن جلسه از نیابت رئیس استعفا داد و توجیه استعفای خود را چنین عنوان کرد:

«با این که به نظر می‌آمد وضعیات خیلی خطرناک باشد، بنده این خدمتگزاری را قبول کردم و به واسطه آن توجهات معنویه آقایان، موفق شدم به این که کاملاً ادای وظیفه کرده باشم ولی حالا به دو جهت، یکی اینکه هوا خیلی صاف و روشن است دیگر ابر تیره و مظلمی در جو نیست، دیگر اینکه چون خیلی کسالت مزاجی پیدا کرده‌ام و قادر به اداء این وظیفه نیستم».[6]

با این حال، چهار روز بعد که نمایندگان او را به ریاست مجلس انتخاب کردند، این مقام را پذیرفت و این دوره از مجلس را تا پایان آن در ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ اداره کرد. در دوره بعد نیز تدین به نمایندگی انتخاب شد و با گشایش مجلس در نوزدهم تیر ۱۳۰۵، به ریاست انتخاب شد. هجدهم بهمن همان سال استعفا داد و به عنوان وزیر معارف به کابینه مستوفی‌الممالک پیوست.

تدین در مقام وزیر معارف، در توسعه آموزش و پرورش کشور کوشید، در نخستین اقدام با درخواست از مجلس، بودجه وزارت معارف را افزایش داد. سپس با به تصویبه رساندن لایحه تعلیمات عمومی در چهاردهم اردیبهشت ۱۳۰۶، از محل نیم درصد درآمد اربابی املاک که به بودجه معارف تعلق می‌گرفت، بنیان تأسیس مراکز تربیت معلم ابتدائی را در شهرستانها گذاشت. تا آن زمان تنها در تهران، دارالمعلمین (برای مردان) و یک دارالمعلمات (برای زنان) وجود داشت که معلم دبستان تربیت می‌کردند. نام دارالمعلمین بعدها به دانشسرا تغییر یافت. لایحه تعلیمات عمومی که تدین به تصویب مجلس رساند، شامل تأسیس دوره‌های آموزشی بزرگسالان (اکابر) در شهرستانها و مدارس سیار برای عشایر نیز می‌شد. اقدام مهم دیگر او اجباری کردن ورزش در مدارس بود.

تدین همچنین شورای عالی معارف را در شهرستانها نیز دایر کرد. این شورا که قانون آن در دوره چهارم مجلس گذشته بود، تا آن زمان تنها در تهران وجود داشت. اعضای شورای معارف پنج تا نه نفر بودند که عضویتشان افتخاری و بدون پرداخت حقوق بود. وظیفه شورا توسعه مدارس و مشارکت در برنامه‌ریزی محتوای دروس مدارس و همچنین بررسی صلاحیت اشخاصی بود که متقاضی تأسیس مدرسه یا امتیاز مطبوعات می‌شدند. تدین فعالیت پزشکان سنتی را محدود و با گذراندن قانونی از تصویب مجلس در ۲۸ شهریور ۱۳۰۶، ادامه فعالیت آنان را مشروط به ده سال سابقه کار و قبولی در امتحان کرد.

تدین در دی ۱۳۰۶ از وزارت معارف کنار گذاشته شد و از آن پس تنها به فعالیت‌های فرهنگی پرداخت. با تأسیس فرهنگستان ایران در سال ۱۳۱۴، از اعضای اولیه و پیوسته فرهنگستان شد.[7] و در اواخر حکومت رضا شاه در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ادبیات عرب تدریس می‌کرد. پس از شهریور ۱۳۲۰ و کناره‌گیری رضاشاه از سلطنت، محمدعلی فروغی با ترمیم کابینه‌اش در سیزدهم آذر آن سال، تدین را به عنوان وزیر فرهنگ به مجلس معرفی کرد. او به عنوان وزیر فرهنگ ریاست دانشگاه تهران را نیز عهده‌دار بود.

تدین همچون بیشتر اعضای دولت فروغی زیر بار مشکلات عدیده‌ای که این دولت با آن‌ها روبرو بود، کنار رفت و فروغی ناچار شد در یازدهم اسفند ۱۳۲۰ دولتی با ترکیبی متفاوت به مجلس معرفی کند. با اینکه از مجلس رأی اعتماد گرفت اما از کار خود کناره گرفت.

در بهمن سال بعد که علی سهیلی برای دومین بار نخست‌وزیر شد، تدین را ابتدا به عنوان وزیر مشاور و در سیزدهم اسفند به عنوان وزیر خواربار به مجلس معرفی کرد. در تیر ۱۳۲۲ تدین خواهان کناره‌گیری از وزارت خواربار شد. سهیلی وزارت خواربار را منحل کرد و تشکیلات آن را به وزارت دارایی انتقال داد. تدین را نیز در ۲۳ تیر بار دیگر به عنوان وزیر مشاور به مجلس معرفی کرد. در سیزدهم شهریور پس از استعفای ادیب‌السلطنه سمیعی از وزارت کشور، تدین جای او را گرفت.

تدین به عنوان وزیر کشور نخستین انتخابات پس از شهریور ۱۳۲۰ را برگزار کرد. پس از گشایش مجلس، معتصم‌السطنه فرخ نماینده زابل که پیش از تدین وزیر کشور بود، به اتهام دخالت در انتخابات علیه تدین و علی سهیلی نخست‌وزیر اعلام جرم و اسنادی ارائه کرد که نشان می‌داد این دو دستوراتی به مسئولان محلی در بندرعباس، زاهدان و شهرضا فرستاده‌اند تا نامزدهای دلخواهشان در این حوزه‌ها، انتخاب شوند.[8] و اسنادی مبنی بر دخالت دولت در انتخابات انتشار داد که بر اساس آن‌ها، کار به محاکمه سهیلی و تدین کشید.

کمیسیون دادگستری مجلس پس از رسیدگی به این اتهامات در ۲۳ فروردین ۱۳۲۴ اعلام کرد که مدارک و مستندات کافی برای پیگیری قضائی تدین وجود ندارد[9] اما مجلس گزارش کمیسیون را رد کرد و پرونده برای رسیدگی به دیوان عالی فرستاده شد.

اما اعلام جرم دیگری هم در مجلس علیه تدین شد. سید محمد طباطبائی او را متهم کرد که در دورانی که وزیر خواربار بوده، به آذربایجان رفته و بدون اعلام مناقصه، ۱۲۰ کیلو قند و شکر را در برابر پنج هزار تن گندم برای دولت خریداری کرده‌است، در صورتی که به او پیشنهاد شده بوده که در مقابل هر تن گندم، ۷۵ کیلوگرم قند و شکر خریداری کند و بدین ترتیب، برای نفع شخصی، با احتساب کرایه حمل بار، به دولت، سه میلیون و دویست هزار تومان ضرر زده و علاوه بر آن، بدون رعایت مقررات قانونی، یک و نیم میلیون تومان چک صادر کرده‌است.[10]

رسیدگی کمیسیون دادگستری مجلس به این اتهامات، بیش از یک سال و نیم به طول انجامید و در این بین، دیوان عالی کشور نیز رسیدگی به اتهامات قبلی او را متوقف کرد تا تکلیف این اتهامات مشخص شود. سرانجام کمیسیون دادگستری در گزارشی که در یازدهم دی ۱۳۲۴ به مجلس داد، تدین را تبرئه کرد و این اتهامات او را نیز قابل تعقیب ندانست اما پس از نطقی که محمد مصدق علیه کمیسیون دادگستری کرد، مجلس گزارش این کمیسیون را رد کرد و رأی داد که پرونده تدین برای رسیدگی به دیوان عالی کشور فرستاده شود.[11]

تدین در کاخ دادگستری تهران محاکمه اما در نهایت تبرئه شد. محاکمه او از مهم‌ترین محاکمات تاریخ دادگستری ایران است.[12]

سید محمد تدین در بعدازظهر جمعه ۲۴ آبان ۱۳۳۰ خورشیدی[13] در هفتادسالگی در منزل خویش در تجریش درگذشت و در امامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد.

• جامع محمدی
• نخبةالادب (دو جلد)
• عربی (پنج جلد)
• علم‌الاشیاء (شش دوره)
• حساب (دو جلد)
• جغرافیا (چهار جلد)
• تعلیمات مدنی
• انکشافات جغرافیایی
• اکتشافات جغرافیایی
• اصول خطابه شریف
• تاریخ مختصر منطق