شهرهای ساسانی

شهر اردشیر خُوره را می توان جزء اولین شهرهایی دانست که توسط اردشیر بابکان بنا گردیده‌است، او این شهر را قبل از دست یافتن به سلطنت ساخت اما اردشیر بزودی دریافت که ایالت پارس از لحاظ سیاسی شایستگی اقامت فرمانروا را ندارد و پایتخت را در نزدیکی تیسفون قرار داد. این شهر که از قدیم‌ترین ادوار باستانی تا زمان هخامنشیان شهری آباد بود و گور نامیده می‌شد، توسط اسکندر مقدونی ویران گردید تا بار دیگر به همت اردشیر بازسازی و آباد شد. دور این شهر دارای برج و باروی محکم و خندق بود. در مرکز شهر یک آتشکده و در جنب آن برجی احداث شده بود که به هنگام تشریفات مذهبی در بالای آن آتش مقدس در هوای آزاد شعله‌ور بود.[4]

وه اردشیر کرمان را به عربی بردسیر گفتند.

رام‌هرمزاردشیر نویسندهٔ کتاب مجمل‌التواریخ و القصص ضمن شرح پادشاهی اردشیر بابکان در مورد این شهر مطالبی نگاشته است. بعضی گفته‌اند که شهر رامهرمز کنونی نامی کوتاه شده از رامهرمزاردشیر است.[5]

از روایت حمزه اصفهانی چنین بر می‌آید که شهر هرمز اردشیر از دو بخش مجزا که در جوار یکدیگر قرار داشته و مجموعه‌ای واحد را تشکیل می‌دادند، بوجود آمده بود. این شهر در ناحیهٔ خوزستان بنا گردید. از دو شهر تشکیل دهندهٔ هرمز اردشیر شهری که مرکز تجار و بازاریان بود و خوچستان ماچار یا هوجستان واجار یا خوجستان وازار یاخوزستان بازار نام گرفت که این نامگذاری به علت سکونت اقوامی بود که خوجی نام داشتند.[6] پس از استیلای اعراب، این شهر به صورت معرب سوق الاهواز در آمد که امروزه آنرا اهواز می‌نامند و بخش دیگر که محل سکونت بزرگان و اشراف بود، هومشیر نامیده می‌شد که بدست اعراب به کلی ویران و بدست فراموشی سپرده شد.

ریو اردشیر یا ری شهر نیز از شهرهایی است که توسط اردشیر بابکان بنا گردید این شهر یکی از مهمترین مراکز علمی و ادبی محسوب می‌شد.

بوذ اردشیر یا نوداردشیر یا نوکرداردشیر در ساحل غربی دجله در جائی که شاخه‌های این رود به هم پیوسته و رود بزرگی را تشکیل می‌دهند واقع بود به همین مناسبت پس از پیروزی اعراب آنجا موصل یعنی محل اتصال نامیده شد.

تصویری نقاشی شده از کاخ مدائن در تیسفون

اردشیر بر روی خرابه‌های سلوکیه قدیم شهری بنام وه اردشیر یا به اردشیر در تیسفون بنا نمود و آنجا را پایتخت دولت ساسانی قرار داد. این شهر یکی از شهرهای هفتگانهٔ مدائن و بر مغرب دجله واقع بود.[7]

این شهر بصورت استاباد و اشا و استرآباذ و ایساباد نیز در کتب مورخین اسلامی نوشته شده، در محل شهر باستانی کرخای میشان در کنار رود کارون بنا گردید. فعالیت ضرابخانهٔ آن در زمان ساسانیان مخصوصاً دوران خسرو پرویز چشمگیر بود.

شوشتر که اعراب آن را تستر نامیدند، یکی دیگر از شهرهایی است که ساخت آن را به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند.

اردشیر پس از تصرف نواحی بحرین شهری به نام تن ارشیر که به صورتهای بتن فسا و فسا و خوران و بنیاد اردشیر نیز در متون اسلامی آمده‌است در آن ناحیه بنا نهاد و آن را مرکز آن نواحی و جزایر قرار داد. این شهر تا دوران اسلامی برجای بود و عربها آنرا مدینه الخط نامیدند.

وهشت آباد اردشیر بوسیلهٔ اردشیر بابکان ساخته و پرداخته شد و ظاهراً این شهر در اواخر دوران ساسانی اهمیت و اعتبار خود را از دست داد اما بعدها به نام بصره آبادی از سر گرفت.

گندی شاپور یکی از مهمترین شهرهایی بود که توسط شاپور یکم ایجاد گردید. معروف‌است که وی پس از غلبه بر والرین و ویران ساختن انتاکیه اسیران رومی را در این محل اسکان داد و نام آنرا وه اندیوک شاپور به معنی به از انتاکیه شاپور نامید.[9]

ویرانه‌های بیشاپور در شمال شهرستان کازرون

شاپور در ایالتی که تولد یافته بود، یعنی در ناحیهٔ پارس شهر و کاخی برای خود بنا نمود. این شهر بیشاپور یا به شاپور نامیده شد. طرح این شهر دیگر مانند شهرهای دایره وار اشکانی نبود. نقشهٔ شهر شامل یک چهارضلعی بود که از سوئی محدود به دیوار محوطه و خندق‌ها می‌شد که به کوهی تکیه داشت و یک قلعهٔ نظامی با شبکه‌ای کامل از دیوارها و دژهای کوچک آنرا حفاظت می‌کرد و سوی دیگر آن را رودخانه‌ای فرا گرفته بود.

در زمان شاهپور یکم در خراسان جنگی درگرفت که با پیروزی شاهپور پایان یافت. از این رو او دستور داد بر آبادی محل پیروزی بیافزایند و شهری از نو بنا کنند و آن را نیوشاپور یا نوشاپور نامید، یعنی شاپور نیک و رادمرد یا شهر زیبای شاپور بعدها این نام کوتاه شد و بصورت نیشابور درآمد. عرب‌ها آن را عربی کرده «نیسابور» خواندند.[10]

در زمان فرمانروایی شاپور یکم جنگ با رومیان همچنان ادامه یافت تا آنکه شاپور در فرات شکست سختی به رومی‌ها وارد ساخت به نحوی که در صحنهٔ جنگ گوردین امپراتور روم بقتل رسید. این واقعه در سال ۲۴۴ میلادی اتفاق افتاد شهری که جنگ در نزدیکی آن به وقوع پیوست، به افتخار این پیروزی، پیروز شاپور نامیده شد. این شهر در جانب چپ فرات قرار داشت. در این شهر مخازن بزرگ اسلحه و مواد غذائی برای سپاهیان ساسانی ایجاد گردید، بدین سبب آنجا را شهر انبار نیز می‌نامیدند. قابل ذکر است که اعراب دست نشانده و وفادار دولت ساسانی، مانند شاهان حیره موادغذایی را که بصورت کمک سالیانه از ساسانیان می‌گرفتند، از این شهر دریافت می‌کردند.[11]

سنگ نبشته واقع در شرق شهر خرم‌آباد که برروی آن توضیحاتی در خصوص شهر شاپورخواست نوشته شده است.

شاپورخواست به عقیده بسیاری از مورخین و محققین نام باستانی شهر خرم‌آباد کنونی است. بسیاری از محققان بر این عقیده هستند که شهر باستانی شاپورخواست که به دستور شاپور یکم در دوره ساسانی و قرن نخست هجری بنا شده‌است در مکان فعلی شهر خرم‌آباد قرار داشته‌است. در کتب مورخین و جغرافیا نگاران دوره اسلامی اطلاعات ارزنده‌ای در رابطه با شهرهای لرستان نوشته شده‌است که در شناسایی موقعیت آنها کمک می‌کند. براساس این متون شاپورخواست یکی از شهرهای مهم این منطقه محسوب شده که در طول این دوران از عمران و آبادانی برخوردار بوده‌است. در لرستان آثار و مناطقی منسوب به شاپور ساسانی وجود دارد که از آن جمله می‌توان از شهر شاپورخواست، دژ شاپورخواست، پل شاپوری، پل شاپوری کاکارضا و شاهپورآباد در شهرستان الیگودرز اشاره کرد.

بقایای پل شوشتر یا بند قیصر ساخته شده توسط اسرای رومی

شاپور دوم ملقب به ذوالاکتاف در زمرهٔ بانیان شهرها بود و شهرهای متعددی توسط او بازسازی و احیاء یا بنیاد شد. شهر باستانی شوش یکی از مهمترین شهرهایی بود که توسط شاپور گسترش یافته و مجدداً بازسازی گردید. این شهر در اوایل دوران ساسانی در ضمن جنگهای خونینی که بین اردشیر بابکان و اردوان پنجم واقع شد. به علت پایداری و جانبداری اهالی از اردوان صدمات و خسارات فراوانی دید و قسمتی از آن ویران شد اما پس از خاتمه جنگ اردشیر و پسرش شاپور یکم هر یک در دورهٔ خود به ترمیم ویرانیها پرداختند بدین ترتیب در دوران اولیه حکومت ساسانیان، شوش از ثروت و آبادی بسیار برخوردار بود، در طی جنگ‌های ایران و روم، تعداد زیادی از اسرای رومی را در این شهر مستقر ساختند، هنرمندان بافندهٔ شوشی از رومی‌ها فنون تازه‌ای آموختند که از این زمان بافندگی و نساجی این شهر بیش از پیش رونق گرفت. در دورهٔ ساسانیان یکی از مسائل مهم سیاسی و اجتماعی ایران مسئلهٔ مسیحیت بوده در اثر جنگهای متوالی ایران و روم و تماس بین دنیای شرق و غرب دین مسیح در ایران رواج یافت. یکی از مراکز مهم مسیحیان در این دوره شهر شوش بود که بخصوص با اسکان دادن اسرای رومی در این شهر، بر تعداد آنان افزود شده بود. در زمان شاپور دوم مسیحیان شهر دست به شورش زدند و شاپور در طی فرونشاندن شورش شهر را بکلی منهدم و ویران کرد. شاپور بعد از ویران کردن شوش در نزدیکی این محل شهر ایران خوره شاپور به معنی شاپور شکوه ایران را بنا نهاد و در عظمت بخشیدن و زیبا ساخت آن کوشش بسیار نمود، پس از شاپور نیز در تمام دورهٔ ساسانیان این شهر یکی از مراکز عمدهٔ بازرگانی و اقتصادی و اداری ایران به شمار می‌رفت. ضرابخانهٔ این شهر تا دوران آخرین شهریار ساسانی از مراکز فعال ضرب سکه محسوب می‌شد.

شهر «کرخ» یا «کرخا» یا «کرخ شاپور» در فاصلهٔ کمی از شهر ایران خوره شاپور بنا شد. این شهر را باید جزء شهرهای شاهی بشمار آورد، کرخ به شکل مستطیل و بطول چهار کیلومتر و عرض یک کیلومتر ساخته شده بود. در داخل شهر کاخی بزرگ احداث شده بود که امروزه خرابه‌های آن موسوم به ایوان کرخ هنوز پابرجاست. در مجمل التواریخ ساخت این شهر، به شاپور دوم نسبت داده شده‌است. نام این شهر از آن جهت گذارده شده‌است که در دوره عیلامیان، خدای آن شهر «کرخا» نام داشت.[13]

شهر کهن و باستانی قزوین نیز از شهرهایی است که توسط شاپور بازسازی شده و قلاع و عمارات فراوان در آن احداث شد. اهمیت قزوین بیشتر بعلت مجاورت و همسایگی با سرزمین دیلم بود که معبرهای کوهستانی را که از راه ایالت طبرستان به سواحل دریای خزر می‌رفت، حراست می‌کرد. قزوین به عنوان دژی جهت مقابله با حملات و یورشهای ناگهانی دیلمیان ساخته شد و شاپور به ساختن قلعه و شهر نظامی در این ناحیه فرمان داد و آن را «شاد شاپور» و به روایتی «پاد شاپور» نام نهاد. ناحیهٔ قزوین از نظر قرار گرفتن بر سر تقاطع دو شاهراه بزرگ دارای مرکزیت مهمی بود.[14]

بنای این شهر را نیز به شاپور دوم نسبت می‌دهند. ایرانیان این شهر را «اوهر» می‌نامیدند و این شهر دارای چشمه سارهای برزگی بوده‌است.

طبری نوشته است شاپور دوم بفرمود در باجرمی شهری بساختند و آنرا «خنی شاپور» نامید و آنرا ولایتی کرد. باجرمی، باجرما که بزبان آرامی بیت گرمی و گرمکان نامیده می‌شد، سرزمین آباد و کهن بود که در شرق دجله و جنوب زاب کوچک در ناحیهٔ میانرودان واقع شده بود.[15] در دوران اسلامی این شهر را کرکوک می‌نامیدند.

«باذان پیروز» را پیروز یکم در آذربایجان بنا نمود، فردوسی، دینوری، و یاقوت حموی آنرا با اردبیل یکی دانسته‌اند. به احتمال زیاد این شهر باستانی از دوران کهن برجای بوده و پیروز آنرا توسعه و گسترش داده‌است.[17]

کام پیروز در ساحل راست رودخانهٔ کر در پارس قرار داشت. پیروز رام نیز از شهرهایی است که توسط پیروز در ری ساخته شد. کرخه پیروز شهری بود که پیروز در شمال شهر باستانی سامره و در نزدیکی آن بنا کرد. شاد پیروز احتمالاً در حدفاصل سرزمین میان رودان و ماد قرار داشته‌است. ابن خدادبه، شاد پیروز را یکی از دوازده استان عراق نام برده است. روشن پیروز در مازندران همچنین ساختن دیواری در ناحیهٔ ماوراءالنهر برای جلوگیری از تهاجم و تجاوز اقوام کوچ نشین در حوالی خجند که طول آن در حدود ۳۰۰ کیلومتر بوده‌است.

قباد پس از شکست رومیان و فتح قلعه آمد شهری بنا نمود و آنرا «به از آمد کواذ» یعنی شهر قباد بهتر از آمد، نامید.[20] «به از آمد کواذ» میان پارس و خوزستان و در کنار یکی از شاخه‌های رود طاب به منظور تأمین حمل و نقل در دو سوی رودخانه احداث شده بود. پس از انقراض ساسانیان این شهر به حیات اجتماعی خود ادامه داد و در این زمان ارجان نامیده می‌شد.

در سال ۵۱۶ میلادی گروهی از قبایل هون موسوم به سابیر به ارمنستان تاختند و شهرها را غارت و ویران نمودند. قباد پس از دفع آنان شهری از اران را که پرتو نامیده می‌شد به دژی محکم تبدیل کرد و آن را «پیروز قباد» نامید و آن را جایگاه مرزبان قرار داد. اهمیت این شهر بیشتر از آن جهت بود که در سر راه قبایل مهاجم قرار داشت و مانند سدی مانع از رخنهٔ آنها به شهرستانهای داخل امپراتوری ایران می‌شد.

شهرستان میشان در نزدیکی منطقهٔ کنونی بصره قرار داشت. قباد در آن ناحیه شهری بنا نمود و آن را «ابر قباد» نامید. این شهر از رونق اقتصادی خاصی برخوردار بود و در ضرابخانهٔ بزرگ آن به وفور سکه ضرب می‌کردند. نام ابر قباد در پشت سکه‌های اموی تا سال ۹۶ هجری دیده می‌شود.

قباد شهر دیگری در میان گرگان و ابرشهر بنا نمود و آن را «شهر آباد کواد» نامید. محل دقیق این شهر مشخص نیست اما آنچه مسلم است اغلب شهرهایی که در حوالی گرگان و یا بین گرگان و خراسان توسط شاهان ساسانی احداث می‌شد، جنبهٔ نظامی داشته و برای مقابله با اقوام بیابانگرد آن نواحی مانند اقوام چول و دیگر قبایل مهاجم ایجاد می‌شدند.

گروهی از شرق شناسان از جمله هرتسفلد و کریستن سن آن را همان شهر کرخ یا کرخا در ناحیهٔ شوش تصور کرده‌اند. بنای این شهر را به شاپور دوم نسبت داده‌اند و احتمالاً در زمان قباد دوباره بازسازی شده‌است.

قباد شهری در سرزمین ماد میان حلوان و شهر زور بنا نمود و آن را «ایران شاد کواد» نامید.

به فرمان قباد در سرزمین پارس و در استان اردشیر خُوره شهری ساخته شد که «قباد خُوره» نام گرفت. اغلب مورخان اسلامی نام قباد خُوره را بر ولایتی که در اطراف شهر کازرین واقع بود، اطلاق کرده‌اند.[21]

در سال ۵۱۶ میلادی بدنبال مداخله و تحریکات دولت روم در امور داخلی و سیاسی اعراب دست نشاندهٔ ایران، خسرو انوشیروان با سپاهی بزرگ از فرات گذشته و شهر انتاکیه را که مهم‌ترین و آبادترین شهرهای آن روزگار بود تسخیر نمود. این شهر بقدری مورد پسند خسرو قرار گرفت که شهری در نزدیکی تیسفون با نقشه و مشخصات و وسعت آن بنا نمود و ساکنان انتاکیه را در شهر جدید که وه انتیوک خسرو به معنی شهر خسرو بهتر از انتاکیه نامیده شد، کوچ داد.[22]

دژ ساسانی دربند.

یکی از مهم‌ترین شهرهای نظامی که توسط انوشیروان بازسازی گردید، «شهر دربند» (دربند (روسیه)) بود. این شهر در شمالی‌ترین نقطهٔ ایالت شیروان قرار داشت. مولف حدود العالم آن را «شهر دربند خزران» می‌نامد. اعراب آنرا «باب الابواب» می‌نامیدند. شهر در تنگهٔ باریکی قرار گرفته بود که از یکسو به دریا و سوی دیگرش به کوهستان بود خسرو آنرا به دژی استوار تبدیل نمود که باروی محکم آن سد راه قبایل مهاجم خزر گردید.

دستگرد خسرو اقامتگاه و شهر مورد علاقهٔ خسرو پرویز بود اما اغلب مورخان بنای آن را به دوره‌های قبل از خسرو پرویز نسبت می دهند. از آنجا که اغلب شهرهای بنیاد یافته، توسط شاهان ساسانی طبق سنت معمول با نام سازندهٔ آن همراه بود، بنابراین «دستگرد خسرو» را باید از ساخته‌های خسرو انوشیروان دانست.

انوشیروان در کستک خراسان پنج شهر بنا نمود. این شهرها عبارت بودند از: «خسرو شاد»، «خسرو مشت آباد»، ویسپ شادخسرو، «هوبد خسرو» و «شاد فرخ خسرو» متأسفانه به محلی که این شهرها در آن ساخته شده‌اند، اشاره نشده‌است. علاوه بر پنج شهر ساختن دیوار دفاعی عظیمی به طول ۱۰۸۰ کیلومتر را در آن ناحیه به انوشیروان نسبت می‌دهند. به احتمال دیواری با این طول نمی‌توانسته‌است، در روزگار یک پادشاه ساخته شود و احتمالاً ساختمان آنرا پیشینیان آغاز کرده‌بودند.[23]