خولک بافی
حصیربافی یکی از صنایع دستی اصیل سیستانیان است که متعلق به حاشیه نشینهایی دریاچه هامون در گذشته بوده است که علاوه بر کاربردهای مختلف نقش تعیین کننده ای در معیشت خانواده ها داشته است . [1]حصیر بافی یکی از هنرهای اصیل منطقه سیستان در شمال سیستان و بلوچستان است؛اما طی دو دهه خشکسالی تالاب بین‌المللی هامون این هنر به طوری کمرنگ شده که از سال گذشته با ورود آب به این تالاب شماری از حاشیه نشینان هامون به کشت لوخ (خولک) در بخش‌هایی از دریاچه پرداختند پس از برداشت لوخ با دستگاه بافت که شامل چوب چهار پر، مقداری سنگ یا گلوله‌های سنگی تراش خورده به عنوان دوک و مقداری نخ پنبه‌ای که به دور سنگ پیچیده است، شروع به بافت می‌کنند. از محصول نهایی برای تزیین در و پنجره ورودی ساختمان‌ها استفاده می‌شود.[2]حصیربافی یک کار مشترک بین مردان و زنان است که قبلاً بیشتر به‌صورت گروهی بین اعضای خانواده انجام می‌شد اما اکنون این کار چند سالی است به‌خاطر از بین رفتن نیزارها دیگر به‌صورت گروهی انجام نمی‌شود.حصیربافی، سیس بافی، خولک بافی یا خلک بافی، هنری که قدمتی طولانی به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این هنر در منطقه سیستان، با گویش «خولک بافی» و در بلوچستان، با گویش «تگرد» تلفظ می‌شود که از نظر نوع مواد ساخت نیز، با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. خولک، از ساقه‌های نی و تگرد، از داز(برگ درخت خرمای وحشی) تهیه می‌شود. روستاهای حاشیه کوه خواجه و شهرستان زابل، از مهم‌ترین منطقه‌های تولید محصولات حصیربافی در سیستان هستند.بافت پرده‌های حصیری که به زبان محلی همان خولک است جزو مشاغل خانگی سیستانی‌ها بوده که توانسته فرصت اشتغال را برای روستاییان منطقه فراهم کند.نی‌های موجود در کف دریاچه هامون وسیله‌ای برای بافت خولک است که با صادرات آن به کشورهای حوزه خلیج فارس می‌توان تحولی در اقتصاد روستاییان به وجود آورد.
تاریخچه
حصیر بافی، پرده بافی یا خولک بافی که حاصل آن نوعی پرده خاص به نام پرده خولکی یا حصیری است، یکی از صنایع دستی معروف منطقه سیستان بوده که تاریخی نامعلوم و به گفته برخی افراد سالخورده منطقه قدمتی همزاد با دریاچه هامون دارد.[3]
خولک
نی، محصول اولیه برای بافت خولک است، رشد این گیاه که به‌طور خودرو در بستر تالاب ریشه می‌دواند، می‌تواند بستر بافت خولک را دوباره برای روستاییان فراهم کند. در سال‌های پرآبی تالاب، خولک در متراژهای زیاد توسط حاشیه نشینان تالاب بافته می‌شد.نی‌های تالاب «لویی» که به اصطلاح محلی به آنها «توتک» می‌گویند و برای ساخت قایق‌های محلی، درست کردن کپر برای حاشیه نشینان تالاب و حصیربافی یا همان خولک استفاده می‌شود.[4]
دریاچه هامون
دریاچه هامون به عنوان بزرگترین پهنه آبهای شیرین ایران و خاورمیانه،نقش اساسی درزندگی مردمان سیستان داشته که علاوه بر اثرات مثبت طبیعی، اقتصادی واجتماعی آن درآئین زرتشت نیز تقدس خاصی دارد.با همه این اوصاف دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند میباشد واین وابستگی باعث گردیده تا هرگونه نوسانات درمیزان آب آن مشکلات رابرای کل سیستم حیات سیستان به وجود آورد.دریاچه هامون علاوه برتامین آب شرب و کشاورزی ساکنین حاشیه،معیشتهای گوناگونی را درپیرامون خود خلق نموده و زمینه اشتغال گروههای مختلف ازجمله:ماهیگیری،شکار،دامداری و حصیربافی را فراهم ساخته است.پوشش گیاهی دریاچه هامون از گونه های متنوعی تشکیل شده است ازجمله:توت ،نی ،تیغال ،سه وجگ ،تزگ و...که هرکدام ازاین موارد کاربردهای متفاوتی داشته است.[5]
کاربرد
وجود گیاه نی از چند جهت مورد توجه است که چرای دام از برگ های سبز این گیاه، تلطیف هوا و چهره سبز منطقه، پناهگاه پرندگان مهاجر و برخی حیوانات و استفاده از آن در صنعت پرده بافی(خولک بافی) از آن جمله بحساب می آید. از برگ های سبز و تازه نوعی نی که در زبان محلی به آن 'توت' یا 'توتک' گفته می شده برای خوراک دام به ویژه گاو سیستانی و از ساقه ی نازک و بلند آن در صنعت پرده بافی یا خولک بافی استفاده می شده است. ساخت توتن (قایق محلی) یا توتن بافی از دیگر کاربردهای گیاه نی در تالاب بین‌المللی هامون بود و در گذشته بیشتر صیادان و دامداران از همین نوع قایق محلی برای کارهای خود استفاده می کردند و کمتر قایق موتوری در این تالاب مورد استفاده قرار می گرفت. خولک بافی یکی از صنایع دستی معروف و گسترده در سیستان بوده که در سراسر این منطقه به ویژه اطراف تالاب و دریاچه افراد زیادی به این کار اشتغال داشتند به طوری که هنگام عبور از جاده های مجاور آن ها، فعالیت پرده بافی به وضوح مشاهده می شد. بیشترین مصارف محصولات تولیدی خولک بافی به عنوان پرده در ورودی اتاق های مسکونی به منظور جلوگیری از ورود حشرات و عبور راحت هوا به دلیل اقلیم گرم منطقه و نیز استفاده در سقف خانه هایی که به زبان محلی به آنها 'چوب پوش' می گویند بوده است و همچنین این پرده ها به دلیل شکل ظاهری کاربردهای تزیینی هم دارد.[6]