حرکت وضعی زمین
حرکت وضعی زمین نام چرخشی است که سیارهٔ زمین به دور خود انجام می‌دهد. دانشمندان زیادی در قرنها پیش و تا به الان این چرخش را تایید کردند و چرخش زمین از غرب به شرق است. اگر از سمت ستارهٔ قطبی به زمین نگاه کنیم، زمین خلاف جهت عقربه‌های ساعت به دور خود دوران می‌کند. بین دو نقطهٔ قطب شمال و قطب جنوب امتداد دارد.
حرکات زمین
- زمین دور محورش روزی یک بار دوران می‌کند. (حرکت وضعی)
- زمین بر گرد خورشید سالی یک بار دوران می‌کند. (حرکت انتقالی)
- محور زمین حرکت تقدیمی دارد.
- محور زمین حرکت ترقص دارد. (رقص محوری)
- خورشید همراه زمین و سیارات دیگر در میان خوشهٔ محلی ستارگان با سرعت ۲۰ کیلومتر در ثانیه حرکت می‌کنند.
- شب و روز پدید می‌آیند. (حرکت وضعی)
تاریخچهٔ اعتقاد به چرخش زمین
شواهدی در تاریخ وجود دارد که ابوسعید سجزی معتقد به چرخش زمین به دور خودش بوده‌است. ابوریحان بیرونی در کتاب «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» می‌گوید: «از ابوسعید سجزی، اسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کرهٔ سماوی.»
می‌دانيم اثبات گردش زمين به دور خورشيد که ناقض نظريهٔ «زمين مرکزی» پيشينيان بوده، به «يوهانس کپلر» (سدهٔ هفدهم ميلادی) منسوب است. اما پيش از او «گاليله» و «کپرنيک» (هر دو در سدهٔ شانزدهم) به فرضیهٔ خورشيد مرکزی اعتقاد داشتند، اما موفق به اثبات آن نمي شوند. در نتيجه افتخار اثبات رياضي اين پديده از آن «کپلر» است. «کپرنيک» در کتاب «دربارهٔ گردش افلاک آسمانی» صادقانه بيان می‌کند که تحت تأثير افکار «ابن شاطر» قرار داشته است. منابع موجود ايرانی نشان‌دهندهٔ اين است که هر چند ايرانيان موفق به اثبات حرکت زمين نشده بودند (يا دست‌کم منابعی در اين زمينه در اختيار ما نيست)؛ اما گروهی از دانشمندان ايرانی بر چنين نظريه‌ای اعتقاد داشته‌اند که در واقع خورشيد ثابت بوده و زمين بر گرد آن در چرخش است. يکی از شواهد مکتوب، کتاب «اعلاق النفيسه» نوشتهٔ «ابن رسته اصفهانی» (قرن سوم هجری/ نهم ميلادی) است که تنها يک جلد از هفت جلد آن باقی‌مانده است. (اين کتاب با ترجمهٔ دکتر «حسين قره‌چانلو» توسط انتشارات اميرکبير و همچنين توسط «کراچوفسکی» و ديگران به زبان‌های ديگر منتشر شده‌است.) «ابن رسته»، هفتصد سال پيش از «کپرنيک» مجموعه‌ای از نظريه‌های دانشمندان ايرانی را گرد آورده‌است که برخي از آنان قائل بر يک يا دو حرکت وضعی و انتقالی زمين بوده‌اند.
«زمين در هر شبانه‌روز، يک‌بار به دور قطب خود می‌گردد که از مشرق آغاز و ظرف ۲۴ ساعت با گذشتن از آن سوی زمين به همانجا می‌رسد.» (ص ۱۷) «گردشی که از ستارگان به نظر می‌رسد، در واقع حرکت زمين است، نه فلک خورشی.» (ص ۳۳)
«ابوريحان بيرونی» نيز در کتاب «قانون مسعودی» به معرفی دانشمندی به نام «عبدالجليل سجزی» (سيستاني) می‌پردازد که به نظریهٔ گردش زمين به دور خورشيد اعتقاد دارد و بر همين پايهٔ اسطرلابی معروف به «زورقی» (شناور/ گردان) ساخته است. «بيرونی» شرح می‌دهد که «رد نظريهٔ سجزی کار ساده‌ای نيست». (قانون مسعودی، متن عربی، به کوشش «عبدالکريم الجندی»، بيروت، ۲۰۰۲ ميلادی، جلد دوم، فصل ششم، ص ۱۴۲. موجب تأسف است که اين کتاب مهم بيرونی هيچ‌گاه در ايران ترجمه و نشر نشده‌است.) «بيرونی» همچنين ششصد سال پيش از «کپلر» به صراحت مدار حرکت سيارگان را نه دايرهٔ کامل، بلکه «بيضوی» دانسته است. (همان، ص ۱۴۸) هرچند «بيروني» به اثبات رياضي اين ادعا نمی‌پردازد اما وجود چنين باوری می‌تواند جالب توجه باشد.
اما صدها سال پيش از «بيرونی»، «سجزی» و «ابن رسته»، يعني در دورهٔ ساسانی، گروهی از سيستانيان پيرو آئين ميترا (احتمالاً به دليل سختگيری‌های موبدان ساسانی) به سرزمين‌های پيرامون رود سند (هند آن روز و پاکستان امروز) مهاجرت می‌کنند که در بين آنان ستاره‌شناسی به نام «ورازمهر» (در هندی «وراه ميهر») بوده‌است. «سيتارام» دانشمند هندي نقل کرده‌است که اين گروه را در هند با نام «شکاديپی» (منسوب به سکا/ سيستان) مي شناخته‌اند و کتاب نجومی معروف «سيدهانتا» که عموماً اثر هنديان شناخته مي شود، در اصل نوشتهٔ «ورازمهر» سيستاني بوده‌است. «ورازمهر» در اين کتاب شواهد و دلايلي عرضه می‌دارد که به موجب آن‌ها نتيجه می‌گيرد «زمين متحرک و آسمان ثابت است». نظريهٔ «ورازمهر» در همان هنگام مورد نقد و بررسی‌های علمی واقع شده و نمونه‌ای از آن مباحثات او و «براهماگوپتا» است. (براي آگاهی بيشتر نگاه کنيد به les Penseurs de Islam نوشتهٔ Baron carra de vaux؛ تاريخ علم در ايران، دکتر «مهدي فرشاد»، انتشارات اميرکبير، جلد اول، ۱۳۶۵، سهم ارزشمند ايران در فرهنگ جهان، «عبدالحميد نير نوری»، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، جلد دوم، ۱۳۷۷ و مقالهٔ Iranian Influence on Indian Culture نوشتهٔ K.N Sitaram در نشريهٔ انستيتو کاما.)
در پايان به اين نکته نيز بايد اشاره کرد که کتاب اعلاق النفيسه «ابن رسته اصفهانی» از بسياري جهات ديگر نيز ارزشمند است. او نقل مي کند نخستين کسی که «عربی» نوشت، آن خط را از مردمان شهر «انبار» که در «دل ايرانشهر» واقع بود، فرا گرفته بود. او محدودهٔ خليج فارس را نه تنها خليج فعلی، بلکه همراه با دريای عمان مي داند؛ «اول خليج فارس در مصب دجله و آخر آن، مکران است در اول هند». او همچنين روايت‌هایی به نقل از دانشمندان زمان خود در اندازهٔ جرم، قطر و فاصلهٔ خورشيد، ماه و سيارگان از زمين را می‌آورد که برخی از آن‌ها با دانش امروزی برابری می‌کند.
آزمایش فوکو
آزمایش فوکو و دوران زمین ژ.ب.ل فوکو فیزیکدان فرانسوی در سال ۱۸۵۱ آزمایشی انجام داد که هدف آن بررسی دوران زمین بود. تنها وسیلهٔ لازم برای این آزمایش یک آونگ است که از گلوله‌ای سربی و تک سیمی برای آویختن تشکیل شده‌است. برای اندازه‌گیری دقیق، سیم باید بلند باشد و گلولهٔ سربی و سنگین باشد و آونگ از نقطه‌ای ثابت و محکم آویخته گردد. آونگی که به آزادی نوسان می‌کند صفحهٔ نوسانش را حفظ می‌کند.
- آونگ را به نوسان در‌آورید.
- روی زمین با رسم خطی مسیر گلولهٔ آونگ را مشخص کنید.
- یک ساعت بعد نگاه کنید. این خط به اندازه ۱۵ درجه در خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت نسبت به صفحه‌ای که آونگ در آن نوسان می‌کند، چرخیده است.
- مشاهده می‌کنید که در یک روز نجومی، این خط یک دور کامل را در خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت پیموده است.
جستارهای وابسته
منابع
- ویکی‌پدیای انگلیسی