تطور

اولین اندیشمندی که نظریاتی منطبق با تطور یا تکامل دارد، افلاطون بود. او در عالم ظاهر به تکرار ابدی سلسله‌های بینهایتی از ادوار مشابه معتقد بود. در این سلسله‌ها هر مرتبه از مبدأ یکتا صادر شده و هر مرتبه در زیر مرتبه بعدی قرار دارد؛ ولی او به رغم این نظریه به تبدل موجودات اعتقادی نداشت.[4]

از آنجا که نظریه تکامل، با جهانبینی ادیان سامی که آغاز آفرینش را بسیار نزدیک (کمتر از شش هزار سال) می‌پنداشتند در منافات بود، لذا طی قرنها مهجور باقی‌ماند. سایر فلسفه‌های این دوران نیز با تکامل بیگانه بوده‌اند. فلسفه یونانی جهان را ابدی می‌دانست، ولی قائل به حرکت تکاملی نبود. دستگاه‌های فلسفی هند نیز با وجود آنکه به تناسخ اعتقاد داشتند، ولی تکامل از دانی به عالی را نمی‌پذیرفتند و تناسخ را نیز در روح و ماورای طبیعت و جسم می‌دانستند.[4]

بعدها و در قرن دهم میلادی اخوان‌الصفا که دستگاه فکریشان تلفیقی از مکتبارسطویی و مکتب نوافلاطونی بود گام بعدی را برداشتند. اولین فیلسوفی که تکامل را به شکلی امروزین طرح کرده‌است، ابراهیم بن سیار، معلم و ملازم مأمون عباسی است. او اندیشیده‌است که: «جمادات، نباتات، جانوران و انسان، در ماده اصلی خلقت یکسان بوده‌اند.»[4]

جاحظ، ادیب معتزلی اهل بصره از نخستین مدافعان اندیشه تکامل جانداران در جهان اسلام بود. وی در «کتاب الحیوان» نوشت: « «جانوران برای بقای خود می‌جنگند؛ برای به‌دست‌آوردن منابع، برای این که خورده نشوند و برای این که تولید مثل کنند. عوامل محیطی باعث می‌شوند جانوران ویژگی‌هایی جدید کسب کنند تا بقایشان تضمین‌شود؛ به‌این ترتیب گونه‌هایی جدید پیدا می‌شوند؛ جانورانی که موفق می‌شوند تولیدمثل کنند، می‌توانند ویژگی‌های جدید خود را به نسل بعدی منتقل سازند.»[5]

ابن مسکویه در کتاب الفوز الاصغر این نظریه را شرح بیشتری داده‌است: «ماده غیرآلی به پست‌ترین نوع حیات نباتی مثل علف تبدیل شد که خودروست. سپس حیات نباتی پست به حد اعلی زندگی نباتی بدل گردید (درخت).... درخت تکامل یلفته سازمان عالی کاملی شد که در آن برخی از خواص حیوانی چون تمایز میان جنس نر و ماده ظاهر گردید. در مرحله انتقالی… مرجان را می‌بینیم… در آستانه حیوانیت تنها وجه تمایز میان کرمها و نباتات حرکت ارادی است. ابتدا حس بساوایی پرورش یافت که در طی جریان تطور (تکامل) به صورت حواس گوناگون درآمد. اندکی از خواص انسانی در میمون ظاهر شد.»[4]

مولوی این فلسفه را در ابیات زیر متجلی ساخته‌است:[6]

و باز در جای دیگر تکامل را ادامه دار می‌داند و می‌گوید:[7]

صدها سال بعد و با انتشار نظریات داروین و اسپنسر و همچنین آشنایی شعرای نسلهای بعدی فلاسفه و شعرای ایران با زبانهای خارجی، نظریه فلسفی تکامل به نظریه تکامل علمی نزدیک شد. این امر در شعر شعرای نسل مشروطیت نمود پیدا کرد. میرزاده عشقی می‌گوید:

که همانگونه که ملاحظه می‌شود نسبت به نظریه فلسفی مولوی گردشی در جهت تقابل داشته و به سوی الحاد نظر دارد.[8]