شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید

طرح احداث شهرهای جدید در اسفند ۱۳۶۴ در دوران ریاست جمهوری آیت‌الله سید علی خامنه‌ای و در دولت میرحسین موسوی به تصویب هیئت وزیران رسید و به منظور سیاست‌گذاری، مدیریت و راهبری جهت تحقق اهداف، شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید در خرداد سال ۱۳۶۸ تشکیل گردید. سپس شرکت‌های وابسته برای پیگیری طراحی، احداث و مدیریت هر شهر جدید تأسیس شد.[2] در دولت نهم در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد و وزارت محمد سعیدی کیا، با مطرح شدن مسکن مهر، بیشترین فعالیت این شرکت به این حوزه معطوف شد تا جایی که بسیاری از مطالعات و طرح‌های قبلی به منظور ایجاد مسکن مهر و شعار مسکن ارزان برای مستضعفین، کنار گذاشته شد و انبوه‌سازی که خود ارزش اصلی گردیده بود، کیفیت و هزینه را در حاشیه قرار داد. طبق اظهارات محمد سعیدی کیا به موجب این طرح می‌بایست یک میلیون و پانصد هزار واحد مسکونی برای قشر کم درآمد و ضعیف جامعه احداث شده و به مردم واگذار شود.[3][4] در دولت یازدهم و در دورهٔ ریاست جمهوری حسن روحانی و وزارت عباس آخوندی، وزیر مخالفت‌های بسیاری با طرح مسکن مهر کرد، ولی با تمام مخالفت‌ها بیان کرد به تعهدات پیشین در مسکن مهر پایبند است.[5]

افزایش جمعیت و سیر مهاجرت‌های داخلی به سوی قطب‌های اقتصادی کشور خصوصاً پایتخت نه تنها بر ساختار اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی آن‌ها تأثیرگذار بوده‌است بلکه ساختار کالبدی شهرهای کشور را نیز دگرگون ساخته‌است. گسترش ابعاد فیزیکی شهرها، توسعه شهر و اسکان غیررسمی قشرها تازه شهرنشین در حومه‌های شهرهای بزرگ کشور و ازدیاد قیمت زمین و مسکن در محدوده شهرها، عملاً تهیه مسکن برای طبقات کم درآمد یا با درآمد متوسط را بسیار مشکل و حتی غیرممکن ساخته‌است. تحولات جمعیتی و اقتصادی کشور خصوصاً از چهار دهه گذشته تا کنون از سویی متأثر از رشد روند سرمایه‌داری و به موازات آن کاهش فعالیت‌های کشاورزی در روستاها قبل از انقلاب، جنگ تحمیلی و رشد بی‌سابقه جمعیت در این دوره است. در سال ۱۳۶۵ تهران و مشهد دارای بیش از یک میلیون نفر جمعیت بوده‌اند. در سال ۱۳۷۰ چهار شهر تهران، مشهد، اصفهان و تبریز هم به کلانشهرهای میلیونی کشور پیوسته‌اند و به احتمال قوی در سال‌های آتی اهواز و قم نیز به کلانشهرهای کشور اضافه خواهند شد. احداث شهرهای جدید بعد از انقلاب، تفاوت عمده‌ای با شهرهایی دارد که قبل از انقلاب به منظور احداث صنایع و اسکان کارکنان آنان ساخته شده‌اند. مانند پولادشهر، مس سرچشمه، شهرک صنعتی البرز و نظایر آنها، شهرهای جدید نسل بعد از انقلاب مانند شهرهای جدید حومه کلانشهرهای دیگر کشورها به منظور ساماندهی و توسعه برنامه‌ریزی شده شهرهای بزرگ برای اولین بار در ایران بنیان گذاشته شد.[6] برخی اهداف از ایجاد شهرهای جدید به صورت خلاصه بیان می‌شود:

1. جلوگیری از توسعه بی‌رویه مادرشهر
2. جذب سرریز جمعیت با ایجاد کانون‌های اشتغال در شهر جدید
3. جلوگیری از بالا رفتن قیمت زمین در مادرشهر
4. جلوگیری از ایجاد حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ
5. سبک شدن بار ترافیک در داخل مادرشهر
6. تنزل بهای تمام شده واحدهای مسکونی به علت پایین بودن بهای زمین با توجه به نسبت هزینه ساخت و قیمت زمین در شهرهای بزرگ و در نتیجه امکان ارائه مسکن به مردم
7. انتقال کارگاه‌ها از مادرشهر به شهر جدید
8. و…[7]

موقعیت نسل نخست شهرهای جدید

موقعیت نسل نوین شهرهای جدید

شهرهای جدید نسل نخست

شهرهای جدید نسل نوین

دشواری دسترسی به مسکن برای آحاد جامعه به ویژه گروه‌های کم و متوسط درآمد با توجه به شاخص‌های اقتصادی بازار مسکن طی دهه‌های اخیر، افزایش پدیده بدمسکنی طی دهه‌های گذشته و روند رو به افزایش نیاز به مسکن با توجه به هرم سنی جمعیتی کشور از سوی جوانان در سن ازدواج (که بخش زیادی از جمعیت را تشکیل می‌دهند)، ضرورت اقدام ملی برای تولید و عرضه مسکن در کشور را نمایان ساخته‌است. از این‌رو، نظر به اهمیت شهرهای جدید در جذب سرریز جمعیت کلانشهرها و جلوگیری از گسترش حاشیه‌نشینی، احداث ۲۰۰ هزار واحد مسکونی از ۴۰۰ هزار واحد مسکونی ملاک عمل برنامه، بر عهده شهرهای جدید قرار گرفته‌است. در این زمینه رویکردهای اصلی شهرهای جدید برای این اقدام ملی به شرح زیر است:

- دستیابی به تعادل فراگیر شهرهای جدید از طریق تعدیل تراکم‌های ساختمانی، تنوع‌بخشی کارکردی و اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای طیف گسترده‌تر شهروندان و دستیابی به تنوع اجتماعی.

- ارتقای کیفیت فضایی از طریق توجه به طراحی محیط، توده‌گذاری بلوک‌ها و معماری خلاقانه و مبتنی بر اصول بومی و علوم پیشرو.

- تحقق عدالت فضایی از طریق اولویت‌دهی به تأمین زمین‌های لازم برای خدمات و فضاهای عمومی مورد نیاز سکونت به ویژه در سطح محله و ناحیه.

بر اساس رویکردهای پیش‌گفته، مهم‌ترین الزامات این برنامه در شهرهای جدید، توجه به ایجاد زیرساخت‌ها و آماده‌سازی زمین قبل از شروع عملیات اجرایی ساخت واحدها، پرهیز از تصدی‌گری و ورود مستقیم بخش دولتی در امر ساخت، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و تأمین مالی پروژه‌های از طریق شراکت با بخش خصوصی، تأکید بر رویکرد محله‌محوری به منظور تأمین هم‌زمان خدمات و تسهیلات رفاهی ساکنان با تناسب ساخت واحدهای مسکونی و در نهایت توجه به کیفیت کالبدی مناسب و عدم یکسان‌سازی کالبد واحدهای مسکونی است. این طرح در سه بخش مشارکت (۵۰ هزار واحد مسکونی در قالب مشارکت در ساخت واحد مسکونی و مشارکت در محله‌سازی) فروش اقساطی (۱۳۰ هزار واحد مسکونی در قالب ثبت نام متقاضیان) و واگذاری زمین به تعاونی‌ها و بخش خصوصی (۲۰ هزار واحد) با تعهد ساخت در ۲۱ شهر جدید موجود در دستور کار قرار دارد.

یکی از مهم‌ترین استراتژی‌های شرکت عمران شهرهای جدید در دولت تدبیر و امید، بازخوانی مستمر اندیشه و تجربه شهرهای جدید با هدف بازتعریف و طراحی توسعه‌شهری نوین است. وضعیت جمعیت‌پذیری و نیز انتظارات عملکردی شکل گرفته از شهرهای جدید به خوبی نشان می‌دهد که طرح گفتمان نوینی در مورد الگوی توسعه آنها ضرورت دارد. با پایشی که از وضعیت کالبدی و اجتماعی شهرهای جدید، بویژه شهرهای احداث شده در منطقهٔ شهری تهران، انجام می‌گیرد مشخص می‌شود که آنها به شدت با چالش افتراق فضایی-اجتماعی مواجه هستند که با طرح مسکن مهر بر شدت آن افزوده شده‌است. توسعه شهری به جای این‌که مبتنی بر الگوی هسته‌ای-محله‌ای باشد در کل محدودهٔ شهر بصورت آشفته‌ای پخش شده‌است. در سایت‌های مسکن مهر خبری از فضاهای عمومی و نیز خدمات روبنایی در حوزه‌های تفریحی، آموزشی، مذهبی، تجاری و … نبود. مردم ساکن دربرخی از پروژه‌های مسکن مهر در عمل در میان بلوک‌های پرتراکمی که همچون قارچ در بیابان‌ها روییده‌اند رها شده بودند. شکاف کالبدی و اجتماعی شهرها را به دو بافت اولیه و بافت مسکن‌مهر، که ناموزونی شدیدی میان تمامی سرانه‌های شهری آن وجود دارد، تقسیم کرده بود. در ادامه ارزیابی از وضعیت موجود اقدام به طراحی سیاستِ توسعه شهری نوینی می شودکه یکی از بنیادی‌ترین محورهایش ایجاد مراکز محلات به منظور تحرک بخشیدن به حیات شهری و شکل‌دادن به فضاهای تعاملات اجتماعی است. این مراکز که محلی برای تجمیع خدمات متنوع در مقیاس محله‌ای است به گونه‌ای طراحی می‌شوند که شهروندان را از لاک منازل مسکونی خارج کرده و به محیط‌های باز وفضاهای عمومی فرا بخوانند تا تجربهٔ شهری شکل گیرد. این مراکز که تلفیقی از فضاهای خدماتی، ورزشی، فراغتی و فرهنگی هستند بستری فضایی برای اجتماع سازی و خروج زندگی اجتماعی از حالت توده‌ای و گمنامی به حالت محلی و آشنایی فراهم می‌سازند. این مهم‌ترین شاخصهٔ شهرسازی ایرانی-اسلامی است که شهر را براساس میدان‌گاه، که مسجد مهم‌ترین عنصر آن بود، می‌ساختند و ما به نوعی به دنبال بازآفرینی آن در یک فضای امروزین هستیم. از منظری محتوایی‌تر مراکز محله ایدهٔ مکان سازی(placemaking) را که مبتنی بر احیاء فضاهای عمومی است دنبال می‌کنند. مکان سازی هم به عنوان یک ایده کلی و هم به عنوان یک رویکرد عملی برای بهبود یک محله، شهر یا منطقه الهام بخش مردم برای بازاندیشی جمعی و بازسازی فضاهای عمومی به عنوان قلب هر اجتماع شهری است. این فرایند در کنار بنیان‌های کالبدی که دارد بر دارایی‌ها، الهامات و ظرفیت‌های جامعه محلی سرمایه‌گذاری می‌کند تا فضاهای عمومی با کیفیتی شکل گیرند که به سلامت، خرسندی و خوشبختی مردم کمک کنند. مراکز محلات باید به سمت در خود جا دادن انواع و اقسام رویدادهای شهری حرکت کنند تا فرهنگ مدرن شهری را شکل داده و فرایند جامعه‌پذیری را ارتقاء دهند. این نقش اجتماع‌سازی که قرار است مراکز محلات ایفا کنند می‌طلبد که طراحی آنها فاخر و برآمده از میراث معماری و هنری کشور و نیازهای عملکردی جدید باشد؛ بنابراین، مراکز محلات پروژه‌هایی صرفاً عمرانی نیستند؛ بلکه آنها پروژه‌هایی مشارکتی و اجتماعی‌اند که چهار مشخصهٔ ۱) در دسترس بودن، ۲) امکان فعالیت افراد در آن، ۳) ایجاد آرامش و راحتی و ۴) امکان معاشرت میان افراد، را باید داشته باشند. فرقی نمی‌کند که فضای مستقر در مرکز محله یک میدان باشد، یا یک زمین بازی، یا یک سرای محله یا یک بازارچه.

توسعه اجتماعی و فرهنگی یکی از دستور کارهای اساسی شرکت عمران شهرهای جدید است که از سال ۱۳۹۵ به صورت غیررسمی آغاز می‌شود و سرانجام با جلب موافقت سازمان امور اداری و استخدامی کشور و نیز مجمع عمومی شرکت، چارت سازمانی مورد بازنگری قرار گرفته و در مورخ ۱۴ بهمن ۱۳۹۸، دفتر توسعه اجتماعی و فرهنگی با هدف جبران غفلت تاریخی نسبت به امر اجتماعی در ایجاد شهرهای جدید کشور، به صورت رسمی شروع به کار می‌کند.[8] هر چند که محصول نهایی شهرسازی تولیدِ فضای اجتماعی است و تاریخ شهرسازی جهان و ایران، سرشار از توجه به ابعاد اجتماعی شهرسازی در جهت تحقق پایداری اجتماعی، توازن طبقاتی، اشتغال، فضاهای تعامل اجتماعی و … است اما در گفتمان بنیانگذاران شهرهای جدید در کشور، تأکید اصلی بر ابعاد کالبدی، سازه ای و روش‌های تأمین مالیِ نوشهرسازی و دیدن شهر به عنوان پروژه ای مهندسی، سازه ای و سرمایه گذارانه است. البته مسلم است در آن زمان به دلیل ایده بودن شهر جدید و نیز عدم وجود تجربه ای واقعی، تصور می‌شد که ایجاد کالبدِ شهر، بصورت خودکار شکل‌گیری زندگی اجتماعی شهری را به دنبال خواهد داشت و نیازی به برنامه‌ریزی اجتماعی بصورت هدفمند نیست؛ بنابراین، ساختار اداری شرکت عمران شهرهای جدید بدون ایجاد دفتری تخصصی که اجتماع سازی را در کنار کالبدسازی، بصورت تخصصی دنبال کند، زاده شد و ادامه یافت. البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که مطالعات اجتماعی از همان ابتدا، بخشی از شرح خدمات طرح‌های شهرسازی در شهرهای جدید همچون طرح‌های مکان‌یابی، راهبردی، جامع و تفصیلی، بودند، اما به سه دلیل این بخش از مطالعات جایگاهی محوری نداشتند: ۱) ضعف دانش اجتماعی در مهندسین مشاور و تقلیل مطالعات اجتماعی به مطالعات جمعیت شناختی کلی، ۲) عدم پایش دقیق مطالعات اجتماعی طرح‌ها در شرکت به دلیل نبودن دفتر تخصصی، و ۳) غفلت مجامع تخصصی جامعه‌شناسی کشور از حوزه شهرسازی و عدم حضور تأثیرگذار آنها در شورای عالی شهرسازی و معماری.[8]

می‌توان گفت مسائلی چون عدم تحقق جمعیت پذیری مطابق با برآوردهای اولیه، خوابگاهی شدن، افتراق اجتماعی و فضایی در اثر مسکن مهر، عدم ارتباط ارگانیک با شهرمادر، تأکید اسناد بالادستی توسعه در توجه به ابعاد اجتماعی و فرهنگی شهرسازی، معضل هویت، ضعف مشارکت مدنی شهروندان، معضل گسیختگی کالبدی که منجر به گسیختگی اجتماعی شده‌است و … منجر به طرح ضرورت توجه به ابعاد اجتماعی در گفتمان و طرح‌های شهرسازی در شهرهای جدید با ابتکار و مدیریت مهندس حبیب‌الله طاهرخانی، زمانی که عضو هیئت مدیره شرکت بودند، شد. راهبری جامعه شناختی این تحول گفتمانی توسط دکتر حسین ایمانی جاجرمی و جمعی از دانش آموختگان جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، صورت گرفت به طوری که با انجام مفهوم سازی اجتماعی و رایزنی‌های لازم با دستگاه‌های ذیربط، چارت سازمانی شرکت در جهت ایجاد دفتر توسعه اجتماعی و فرهنگی مورد بازنگری قرار گرفت و دستور کارهای جدیدی طراحی و اجرا شد.[8]

کیفیت بخشی به مطالعات اجتماعیِ نسل نوین شهرهای جدید، طراحی و اجرای مراکز محلات، ایجاد زیرساخت‌های اجتماعی چون سراهای محلات، مکان‌یابی پروژه‌های فاخر در سایت‌های مسکن مهر، تنوع بخشی به الگوهای تولید مسکن، اجرای رخدادهای متعدد شهری و … مهم‌ترین دستور کارهای اجتماعی در شهرهای جدید بوده و هستند تا زندگی اجتماعی نضج بیشتری گرفته و با جبران نواقص تاریخی، نوشهرهای کشور بتواند به عنوان نسخه ای مترقی و کارآمد منجر به بهبود زندگی شهری در کشور شوند؛ زندگی شهری ای که در کلان‌شهرها از انواع اقسام مشکلات چون تراکم فروشی، ترافیک، آلودگی هوا، تاب آوری پایین، هزینه بالای زندگی و … رنج می‌برد. دفتر توسعه اجتماعی و فرهنگی شرکت عمران شهرهای جدید که از دو گروه «توسعه اجتماعی» و «خدمات فرهنگی»، تشکیل شده‌است مطابق با ظرفیت‌های قانونی که در قانون ایجاد شهرهای جدید وجود دارد، به دنبال کیفیت بخشی به حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهرهای جدید کشور از طریق راهبردهایی چون واقعی کردن جایگاه عملکردی شهر جدید در نظام شهری، غلبه بر افتراق‌های فضایی و اجتماعی درون و برون‌شهری، افزایش مشارکت اجتماعی مردم، گسترش تعلق محله ای و شهری، ایجاد فضاهای کسب و کار اجتماعی، ایجاد فضاهای تعامل اجتماعی، گسترش مسئولیت اجتماعی شرکت، گسترش فضاهای گردشی و اقتصاد دانش بنیان و … است. این دفتر تلاش می‌کند با برقراری ارتباط ساختاری و نهادی با حوزه‌های اجتماعی وزارت خانه‌ها و دستگاه‌های عمومی، مجامع تخصصی و مدنی غیردولتی و نیز مجامع صنفی و حرفه ای فصل جدیدی را در توسعه اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید کشور بگشاید.[8]

در جریان گسترش شهرنشینی و توسعهٔ شهری، بخش حمل ونقل به‌طور همزمان دو نقش مهم و کلیدیِ تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را بر روند توسعه به عهده داشته‌است. شکل‌گیری فرم شهرهای جدید به‌طور عمده تحت تأثیر طرق حمل ونقل جاده ای و ریلی بوده و از سوی دیگر، بافت و قالب شهرها با به‌کارگیری سامانه‌های حمل ونقل شهری و میزان توفیق آن‌ها در انجام وظایف خود، گره خورده‌است. در سالیان اخیر، افزایش و پیچیده ترشدن چالش‌هایی نظیر مصرف زیاد انرژی، افزایش آلودگی هوا و آلودگی‌های صوتی، ضعف در برنامه‌ریزی، اتلاف وقت و کاهش ایمنی در حمل ونقل شهری، سبب گردیده‌است که مفهوم حمل ونقل پایدار، تبدیل به چشم‌انداز بخش حمل و نقل در اکثر کشورهای دنیا گردد.[9] از این رو دستیابی به الگوی حمل و نقل ایمن، سریع، به صرفه و پایدار در ایجاد شهرهای سالم، کارآمد و پررونق بسیار حائز اهمیت است.

با توجه به این مهم، شرکت مادرتخصصی عمران شهرهای جدید با رویکرد تحقق پایداری شهری در شهرهای جدید و به منظور ارتقاء سطح کیفیت حمل و نقل عمومی آنها، برنامه‌های زیر را به منظور توسعه حمل و نقل به خصوص حمل و نقل ریلی بین شهرهای جدید و شهر مادر را در دستور کار خود دارد.

الف) پروژه‌های اجرایی قطار برقی:

در این راستا متروی شهر جدید هشتگرد (پروژه قطار برقی کرج - هشتگرد) به طول ۲۵٫۸۷ کیلومتر که از سال ۱۳۸۷ کلنگ شروع به کار شده بود، روز ۱۰ دی ماه ۱۳۹۸ با حضور حسن روحانی رئیس‌جمهور افتتاح شد.[10]

ب) پروژه‌های مطالعاتی قطار برقی:

پ) استفاده از ظرفیت خطوط راه‌آهن:

ت) مطالعات شهرسازی مبتنی بر حمل و نقل عمومی (TOD)

- مطالعات شهرسازی مبتنی بر حمل و نقل عمومی (TOD) شهرهای جدید پرند و بهارستان

- تهیه طرح ساماندهی حمل و نقل در شهرهای جدید سهند، صدرا، هشتگرد، گلبهار، پردیس و پرند

- مطالعات و طراحی مسیر دوچرخه در ۷ شهر جدید بهارستان، سهند، بینالود، صدرا، عالیشهر، فولادشهر، پرند و اجرای مسیر دوچرخه در شهر جدید گلبهار

- مطالعات و طراحی مسیر پیاده راه سبز شهر جدید اندیشه، بهارستان، صدرا، پرند و هشتگرد

1. وزارت راه و شهرسازی
2. مسکن مهر
3. فهرست شهرهای جدید ایران