سنگ‌نبشته‌های هخامنشیان

کتیبه‌های پی‌بنای کاخ آپادانا تخت جمشید هشت کتیبه باستانی است که از دوران زمامداری داریوش بزرگ به جا مانده‌است. این کتیبه‌ها از زیر ستون‌های کاخ آپادانا تخت جمشید کشف شده‌است. چهار کتیبه از این کتیبه‌ها از جنس طلا و چهار کتیبه دیگر از جنس نقره می‌باشند. بزرگترین و باشکوهترین کاخ داریوش اول، آپادانا بوده‌است. بنای این کاخ در تاریخ ۵۱۵ پیش از میلاد آغاز شد و تکمیل آن سی سال طول کشید. ساختمان این کاخ بزرگ و با شکوه، کاری ماندنی محسوب می‌شد، به همین سبب داریوش بزرگ فرمان داد تا نام و نشان و ویژگی‌های ایرانشهر (ایران) را بر چهار کتیبه (خشت) طلایی و چهار کتیبه نقره‌ای، به سه زبان و خط پارسی باستان، بابلی و عیلامی حک کنند و چهار جعبه سنگی که هر کدام ۴۵ سانی‌متر طول و عرض و ۱۵ سانتی‌متر بلندی داشت، ساختند و در هر جعبه، یک کتیبه طلایی و یک کتیبه نقره‌ای به همراه چند سکه، از نوع سکه‌های ایونیه و لودیه و یونان، که در آن روزگار رواج داشت (در سال ۵۱۵ پیش از میلاد هنوز سکه‌های داریوش، موسوم به داریک یا داریوشی، ضرب نشده بود) قرار دادند و در چهار گوشه تالار کاخ، زیر پی دیوار آپادانا، با تخته سنگ‌هایی گران مدفون ساختند.[2]

کتیبه پی‌بنای دیوار جنوبی تخت جمشید از کتیبه‌های موجود در تخت جمشید است که در ضلع جنوبی پارسه قرار دارد. این کتیبه توسط داریوش بزرگ و هنگامی که درب جنوبی محل آمد و شد در تخت جمشید بود به مناسبت پی‌بنای کاخ تخت جمشید حک شده‌است. این کتیبه بر روی تخته سنگی در ابعاد ۷۲۰ در ۲۰۵ سانتی‌متر که در جبهه جنوبی کار گذاشته‌است، نوشته شده‌است. این کتیبه به چهار قسمت تقسیم شده‌است و در هر قسمت کتیبه‌ای به خط میخی کنده شده‌است. دو کتیبه سمت چپ (غربی) به خط و زبان فارسی باستان نوشته شده‌است. دو کتیبه سمت راست (شرقی) از چپ به راست به ترتیب به خط میخی عیلامی و خط میخی بابلی نوشته شده‌است.[3]

کتیبه اردشیر یکم در تخت جمشید یکی از چندین کتیبه موجود در تخت جمشید است که از دوران هخامنشیان به جا مانده‌است. این کتیبه نشان می‌دهد که او نیز از پدر خود خشایارشا و نیایش داریوش بزرگ در دین پیروی کرده و پیرو کیش اهورایی بوده‌است.[4]

کتیبه داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش، یکی از الواح ارزشمندی است که متعلق به دوران هخامنشیان می‌باشد. این لوح در یکی از دروازه‌های کاخ آپادانا شوش کشف شده‌است. در سال ۱۹۱۱ (میلادی) ژاک دو مورگان و رولاند دو مکوئنم با حفاری در کاخ آپادانای شوش موفق به این اکتشاف شدند. این لوحه تاریخی که از خاک رس می‌باشد، در موزه لوور نگهداری می‌شود. کتیبه داریوش بزرگ، دارای ابعاد ۴۲ در ۴۲ سانتی‌متر است و قسمتی از آن از بین رفته‌است. کتیبه داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش به خط پارسی کهن است و یکی از نخستین متون به جا مانده از این پادشاه هخامنشی در آستانه به دست گرفتن قدرت می‌باشد. این کتیبه علاوه بر اینکه مجوز و فرمان‌نامه ساخت بنای کاخ آپادانای شوش را بیان کرده‌است، اطلاعات گرانقدری را در مورد داریوش اول و هخامنشیان به باستان شناسان ارائه داده‌است.[5]

سنگ‌نبشته بیستون بزرگترین سنگ‌نبشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهرستان بیستون در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است. سنگ‌نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. محوطه بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسکو است.[6][7]

کتیبه‌های داریوش بزرگ در سوئز، یادبودهایی بودند که به سه زبان پارسی باستان، عیلامی، بابلی و مصری نوشته شده بودند و در وادی تملات، برای یادآوری بازکردن کانالی میان رود نیل و دریاچه تلخ بزرگ، نصب شده بودند. بهترین یادبود حفظ شده، سنگ یادبودی است از جنس گرانیت صورتی که توسط چارلز دو لیسپس، پسر فردینان دو لیسپس، در ۳۰ کیلومتری سوئز و در سال ۱۸۶۶ کشف شد. این یادبود که با نام سنگ یادبود شالوف نیز شناخته می‌شود، احداث نیای کانال سوئز مدرن توسط ایرانیان را ضبط کرده‌است، کانالی که از طریق وادی تملات، بوباستیس (که به شاخه‌ای از رود نیل مصل است) را به دریاچه تمساح و از آن‌جا با استفاده از راه‌آبه‌ای طبیعی، به دریای سرخ متصل می‌کند. هدف اصلی این کانال، ساختن راهی کشتیرانی میان نیل و دریای سرخ و در حقیقت میان مصر و ایران بود.

کتیبه سه زبانه خشایارشا در نزدیکی دریاچه وان ترکیه، بر فراز صخره‌ای و در ارتفاع ۲۰ متری از سطح زمین و در نزدیکی یک قلعه واقع شده‌است. این کتیبه در اصل توسط داریوش بزرگ آماده‌سازی شده‌است اما به دلائلی تکمیل نشده و خالی رها شده‌است، اما خشایارشا پسر داریوش بزرگ، در دوران زمامداری خود آن را به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی تکمیل کرده و به یادگار گذاشته‌است. این کتیبه ۲۷ سطر و ۳ ستون دارد و از چپ به راست، به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی نوشته شده‌است. این کتیبه به همراه یادمان‌های سوئز، تنها کتیبه شاهنشاهی هخامنشی است که در خارج از مرزهای کنونی ایران قرار دارد.[8]

سنگ‌نبشته‌های گنج‌نامه نوشتارهایی از دوران داریوش و خشایارشای هخامنشی است که بر دل یکی از صخره‌های کوه الوند در فاصله ۵ کیلومتری غرب همدان و در انتهای درهٔ عباس‌آباد حکاکی شده‌است. کتیبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان‌های پارسی باستان، بابلی و عیلامی قدیم نوشته شده‌اند. متن پارسی باستان در سمت چپ هر دو لوح جای گرفته‌است و پهنایی معادل ۱۱۵ سانتی‌متر دارد. متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن عیلامی در ستون سوم قراردارد.

منشور حقوق بشر کوروش یا استوانهٔ کوروش بزرگ لوحی از گل پخته‌است که در سال ۵۳۸ پیش از میلاد به فرمان کوروش بزرگ هخامنشی پادشاه و بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی نگاشته شده‌است. نیمهٔ نخست این لوح از زبان رویدادنگاران بابلی و نیمهٔ پایانی آن سخنان و دستورهای کورش به زبان و خط میخی اکدی (بابلی نو) نوشته شده‌است. این استوانه در سال ۱۲۵۸ خورشیدی/ ۱۸۷۹ میلادی در نیایشگاه اِسَگیله (معبد مردوک، خدای بزرگ بابلی) در شهر بابل باستانی پیدا شده و در موزه بریتانیا در شهر لندن نگهداری می‌شود. این منشور یکی از بزرگترین نشانه‌های روحیهٔ بردباری در فرهنگ ایرانی است.[9]

سنگ‌نبشته هخامنشی در جزیره خارک در سال ۱۳۸۶ در پی احداث جاده‌ای در جزیره خارک کشف شده‌است که به خط میخی ایران باستان و با طول و عرض تقریبی یک متر می‌باشد که بر روی سنگی مرجانی نوشته شده‌است. طبق تاریخ‌گذاری این کتیبه، قدمت آن به ۲۴۰۰ سال پیش و زمان هخامنشیان بازمی‌گردد.[10]

در کتاب کتیبه‌های هخامنشی، نوشتهٔ پیر لوکوک (Pierre Lecoq) فهرست سنگ‌نبشته‌های هخامنشی این گونه آمده‌است:[11]

• سنگ‌نبشتهٔ کوروش بزرگ در پاسارگاد (CMa)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در بیستون
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در پارسه (DPa)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSe)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSf)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSj)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSs)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در نقش رستم (DNa)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در نقش رستم (DNb)
• سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در سو اِز (DZc)
• کتیبه داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش
• سنگ‌نبشتهٔ اردشیر در شوش (A2Sa)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPa)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPb)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPc)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPd)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPe)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPf)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPg)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPh)
• سنگنبشتهٔ خشایارشا در شوش (xsb)
• سنگنبشتهٔ خشایارشا در شوش (xsc)
• سنگنبشتهٔ خشایارشا در شوش (xsd)
• کتیبه سه زبانه خشایارشا در ترکیه
• کتیبه داریوش دوم در شوش (D2sa)
• کتیبه داریوش دوم در شوش (D2sb)
• کتیبه داریوش دوم در شوش (D2sc)
• کتیبه اردشیر دوم در همدان (A2Ha)
• کتیبه اردشیر دوم در همدان (A2Hb)
• کتیبه اردشیر دوم در همدان (A2Hc)
• کتیبه اردشیر دوم در تخت جمشید (A2Pa)
• کتیبه اردشیر دوم در شوش (A2sa)
• کتیبه اردشیر دوم در شوش (A2sb)
• کتیبه اردشیر دوم در شوش (A2sc)
• کتیبه اردشیر دوم در شوش (A2sd)
• کتیبه اردشیر سوم در تخت جمشید (A3pa)