تاریخ گاه‌شماری ایرانی

قدیمی‌ترین تقویم پیش از هخامنشیان با بنای اقتصاد کشاورزی ایرانیان و نیاز به تعیین فصول، تقویمی فصلی بوده‌است که بخصوص از سوی ساکنان غربی ایران متأثر از تقویم بابلیان، خورشیدی-قمری بوده که تا زمان هخامنشیان نیز مرسوم بوده‌است. از آثار نوشتاری باستانی برمی آید که ایرانیان آغازین از تقویم ۳۶۰ روزه بر پایه تقویم بابلی استفاده می‌کردند که با اعتقادات و نام‌های پارسی هماهنگ شده بود و ماه‌ها بر اساس اشکال ماه به دو یا سه بخش تقسیم می‌شدند. ۱۲ ماه سال مطابق با جشن‌های گوناگون یا فصول زراعی-شبانی نامگذاری شده بودند. هر ۶ سال یکبار ماه سیزدهمی هم برای نگاهداشت سال خورشیدی با گردش ماه‌های قمری به این تقویم اضافه می‌شد.[2] همچنین به استناد نوشته‌های ابوریحان بیرونی، در نواحی شرقی ایران تقویمی خورشیدی شبیه به تقویم زرتشتی، با هر ماه سی روزه، با کبیسه یکماه در هر شش سال (جبران ۵ روز افزوده سال) و مضافاً کبیسه یکماه در هر ۱۲۰ سال (جبران شش ساعت کسر سال) مرسوم بوده‌است.[3]

پژوهش‌ها و یافته‌ها نشان می‌دهد که انواع گاه‌شماری رسمی و محلی در ایران کهن معمول بوده‌است. ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه عن القرون الخالیه دربارهٔ پیشدادیان، کهن‌ترین دودمان ایرانی بنابر تاریخ ترادادی، سخن می‌گوید. بنا به نظر بیرونی، پیشدادیان سال را ۳۶۰ روز می‌گرفتند و ماه را ۳۰ روز. هر ۶ سال یک ماه اندرهلی برای کبیسه‌گیری داشتند و هر ۱۲۰ سال دو ماه اندرهلی، یکی برای ۵ روزهای رها کرده و دیگری برای یک‌چهارم روزهای فروهشته.[4]

تقویم رایج در اوایل حکومت شاهنشاهی هخامنشیان به نام گاه‌شماری پارسی قدیم یا فرس هخامنشی معروف بوده‌است. کتیبه‌های باقی مانده از داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاه و سایر فرمان‌های شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری ایران و چگونگی اصول زمان‌سنجی در آن روزگار آگاه می‌سازد. متن این کتیبه‌ها و محتوای فرمان‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان قدیم سال را به دوازده ماه تقسیم می‌کردند و فصول را می‌شناختند.

روایت است که داریوش بزرگ دو نفر ستاره‌شناس نامدار کلدانی به نام‌های نبوریمنو و کیدینوس را جهت اصلاح این تقویم به ایران دعوت کرد و ایشان با آشنایی به دانش نجوم یک سال شمسی را برابر با ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۱۵ دقیقه و ۴۱ ثانیه معین نمودند. به احتمال قوی سال و ماه ایرانیان را با اصول سال و ماه بابلی تنظیم کردند. این تقویم که قدیمیترین نمونه زمانسنجی در ایران است، تا زمانی که گاه‌شماری زرتشتی در ایران گسترش یافت، تقویم رسمی کشور بوده‌است. بر اساس متون گلی تخت جمشید احتمال داده می‌شود که آغاز سلطنت هر پادشاهی، مبدأ تاریخی هر دوره گاه‌شماری محسوب می‌شده‌است. آغاز سال با آغاز پاییز و برگزاری جشن میتراکانا مقارن بود که بعدها جشن مهرگان جایگزینش شد. سال به چهار فصل سه‌ماهه تقسیم می‌شد و هر ماه ۳۰ روز بوده‌است.

بعد از پادشاهی داریوش بزرگ، گاه‌شماری زرتشتی در ایران گسترش یافت. این گاه‌شماری تقویم دینی مزدیسنا یا گاه‌شماری اوستایی نیز نامیده می‌شود. واحدهای تقسیم زمان این گاه‌شماری مانند روز، برج، فصل و سال در این گاه‌شماری، بر اساس باورها، آیین‌ها و اسطوره‌های مذهبی زرتشتی است و بنابر نیازهای دینی زرتشتی و انجام مراسم و فرایض دینی زرتشتیان بنا شده‌است.

گاهشماری اوستایی کهن بر اساس اوستا است. گمان می‌رود که سال و ماه اوستایی قدیم در همان ناحیه‌ای که اوستا و مخصوصاً قسمت قدیم آن گات‌ها سروده شده و محل ظهور زرتشت به ظن قوی در مشرق ایران در خوارزم بوده‌است، در زمان خود زرتشت یا حتی قبل از آن مستعمل بوده‌است.[5] این گاه‌شماری مبنی بر سالی است که به شش فصل غیرمتساوی یعنی ۴۵ روزه و ۶۰ روزه و ۷۵ روزه و ۳۰ روزه و ۸۰ روزه و باز ۷۵ روزه که جمعاً ۳۶۵ روز می‌شود، تقسیم می‌شده‌است و آن فصول را به اصطلاح متداول گاه می‌خواندند و پنج روز آخر هر یک از این فصول را عیدی به اسم گاهنبار می‌گرفتند. به سبب اهمیت این اعیاد دینی، مواقع آن‌ها در سال به دقت تمام در مواضع نجومی آن‌ها نگاه داشته می‌شد. این گاه‌شماری با گاه‌شماری اقوام هندواروپایی و هندوایرانی روابطی داشته‌است. اما پس از انتشار آریاها در سرزمین‌های مختلف با شرایط اقلیمی و طبیعی متفاوت این هماهنگی برحسب و توافق شرایط جدید دیگرگونی یافت. چون آریاهای هندوایرانی مدت‌های درازی باهم بودند، همسانی و همانندی در گاه‌شماری آن‌ها نیز به چشم می‌خورد. بخصوص بین گاه‌شماری اوستایی قدیم و گاه‌شماری هندی موارد مشابه بسیاری دیده‌می‌شود.[6]

گاهشماری اوستایی نو جایگزین گاهشماری اوستایی کهن شد. به گفتهٔ بیشتر پژوهش‌گران این گاه‌شماری در زمان هخامنشیان رایج شد و آن را متأثر از گاه‌شماری مصری می‌دانند. تاریخ رواج آن را ۴۴۱ پیش از میلاد در دوران اردشیر درازدست می‌دانند[7] بنا به قرائن این گاهشماری در دوران اشکانیان هم متداول بوده‌، اما بیشترین اطلاعات پیرامون آن از عهد ساسانی به بعد است.

در زمان ساسانیان این گاه‌شماری به دو گونهٔ کاربرد داشته‌است:

1. گاه‌شماری عرفی یا سیار: این گاه‌شماری ناقص و برای کاربرد مردم بود. دراین گاه‌شماری، یک سال ۳۶۵ روز بود و دارای ۱۲ ماه سی‌روزه و ۵ روز اضافه بود که به این پنج روز اضافه اندرگاه گفته‌می‌شود. در این گاه‌شماری کسر تقریباً معادل یک‌چهارم روز به حساب نمی‌آمد. از این رو این گاهشماری هر چهار سال یک روز عقب می‌افتاد.
2. گاه‌شماری بهیزکی: گاه‌شماری بهیزکی یا وهیزکی نزد ستاره‌شناسان و موبدان زرتشتی کاربرد داشت. گاهشماری بهیزکی دقیق‌تر از سیار بود و برای جبران عقب‌افتادگی و مطابق نگاه داشتن گاه‌شماری به سال خورشیدی واقعی بکار می‌رفت. زیرا گاهشماری سیار هر چهار سال یک روز عقب می‌افتاد یعنی هر ۱۲۰ سال یک ماه. پس موبدان هر ۱۲۰ سال یک ماه به سال می‌افزودند از این رو نوروز تقریباً دوباره با نوروز نجومی (لحظه اعتدال بهاری) تطبیق می‌یافت.

پس از حمله اسکندر که منجر به سقوط شاهنشاهی هخامنشی و تسلط یونانیان بر ایران شد، سلوکیان بر سر کار آمدند و با رواج گاه‌شماری یونانی در ایران، گاه‌شماری زرتشتی از رسمیت افتاد و به دنبال آن در دوره اشکانیان اگر چه این تقویم در میان مردم رایج بود، ولی به دلیل بی‌دقتی در کبیسه‌گیری مورد استفاده قرار نگرفت و به تدریج به‌طور کلی مغشوش شد تا اینکه در دوره ساسانیان مجدداً زنده شد و سر و سامان گرفت.

شاهنشاهی ساسانی سیاست دینی را بر حمایت از دین زرتشت نهاد و بسیاری از مسائل دینی را احیا کرد. در نتیجه به منظور برقراری آیین‌های دینی و دقت و صحت هر چه بیشتر در اعمال فرایض دینی زرتشت، به سر و سامان دادن و اصلاحات اساسی در گاه‌شماری زرتشتی پرداخت. به دنبال این روند گاه‌شماری مزدیسنا در دوره ساسانی با حفظ خصوصیات دینی، تقویم رسمی، سیاسی، دینی و عمومی شاهنشاهی ایران شد و سرآغاز آن، تأسیس شاهنشاهی ساسانی در سال ۲۲۴ پس از میلاد همزمان با پادشاهی اردشیر پاپکان قرار گرفت و شاهان پس از او نیز همین روش را در پیش گرفتند. در دوره ساسانی معمولاً هر شاهنشاه ساسانی یا مبنای تقویم را سال «به شاهی رسیدن خود» می‌نهاده یا مبنا را بر مبنای گاه‌شماری دوره سلوکیان که با سال ۳۱۲ ق.م. آغاز می‌شده‌است می‌گذاشت.[8][9][10] به عنوان مثال برای شمردن سالیان، گفته می‌شد 'سال سوم اردشیر'. این سنت تا آخرین شاه این دودمان، یزدگرد سوم برقرار بود.[11]

این گاه‌شماری بر مبنای گاه‌شماری اوستایی نو بود و از همان سازوکار محاسبه، تقسیمات زمانی و نامگذاری بهره می‌برد. اما با اعمال سیستم ۳۶۵ روزه برای کبیسه‌گیری دقیق‌تر، روزهای دینی و جشن‌های زرتشتی که بر مبنای شمارش روزهای گاه‌شماری ۳۶۰ بود به هم ریخت و باعث سردرگمی در تعیین تاریخ دقیق آیین‌ها و جشن‌ها شد. این مشکل ناهمخوانی گاه‌شماری زرتشتی یا گاه‌شماری‌های دقیق نجومی تا امروز ادامه دارد و بسیاری از جشن‌های زرتشتی در دو تاریخ متفاوت برگزار می‌شوند.

هرمز یکم و یزدگرد سوم تلاش بسیاری برای سامان دهی این مشکل انجام دادند و اصلاحاتی روی گاه‌شماری کردند. تغییرات یزدگرد آخرین تغییرات این تقویم بود و در سال ۶۳۲ پس از میلاد، با به شاهی رسیدن یزدگرد سوم، این گاه‌شماری اصلاح شده به کار گرفته‌شد. اما این پادشاه آخرین پادشاه دودمان ساسانی بود و با سرنگونی ساسانیان و ورود اعراب مسلمان، گاه‌شماری تغییر یافت.

تقویمی که بعد از انقراض سلسله ساسانی در نزد ایرانیان که دین خود را حفظ کرده بودند رایج شد تقویم یزدگردی نام گرفت. در دوره ساسانی سال آغاز پادشاهی هر شاه به عنوان سرآغاز سال‌شمار گاهشماری درمی‌آمد. به عنوان مثال برای شمردن سالیان، گفته می‌شد سال سوم اردشیر. این سنت تا آخرین شاه این دودمان، یزدگرد سوم برقرار بود. اما با کشته‌شدن او و سرنگونی شاهنشاهی ساسانی، چون شاه دیگری بر سر کار نیامد، تا امروز سالیان گاه‌شماری زرتشتی از آغاز شاهی یزدگرد شمرده می‌شود. برای همین گاه‌شماری یزدگردی نام گرفته‌است.

این تقویم برای ایرانیان هند، پاکستان و ایران جهت استفاده در مراسلات و مکاتباتشان استفاده می‌شد. از آنجا که این تقویم ادامه تقویم فرس قدیم و مزدیسنا است، تاریخچه پیدایش آن از اسطوره‌های ملی ایران سرچشمه می‌گیرد. برخی آن را به هوشنگ شاه پیشدادی و برخی دیگر به جمشید شاه نسبت داده‌اند. همچنان که در تقویم یزدگردی نیز بعضی‌ها سال جلوس و برخی سال مرگ پادشاه را مبدأ قرار داده‌اند.

بعد از گذر سال‌های بسیار و بعد از این که ژولیوس سزار، در ۴۶ سال قبل از میلاد مسیح تقویم ۳۶۵ روزه را اعمال کرد، پادشاه ساسانی اردشیر اول از این ترکیب که توسط سزار به کار برده شده‌استقبال کرد و ۵ روز به تقویم ایرانی اضافه کرد. در واقع این دو تقویم، و بسیاری از تقویم‌های کنونی دنیا که ۳۶۵ روز در سال دارند، از تقویم مصری اشتقاق پیدا کردند.

هر روز سال برای زرتشتی‌ها اسم و رسمی داشت، و ۵ روز هم به نام روزهای گاتاها که قسمتی از اوستا است به تقویم اضافه شد، ولی به دلیل عقب و جلو شدن روزها مشکلاتی در نظم تقویم ایجاد شد. جشن‌ها و روزهای مهم سال با اضافه شدن این ۵ روز به هم ریخت و باعث سردرگمی مردم برای اجرای مراسم و جشن‌ها شد یه همین دلیل تا به امروز به دلیل این مشکل، بسیاری از جشن‌های زرتشتی در دو تاریخ متفاوت برگزار می‌شوند. هرمز یکم نوهٔ اردشیر اول و یزدگرد سوم تلاش‌های بسیاری برای سامان دهی این مشکل انجام دادند و تغییرات ایشان آخرین تغییرات این تقویم بود. در سال ۶۳۲ بعد از میلاد مسیح پس از به قدرت رسیدن یزدگرد سوم دورهٔ جدید تقویم نگاشته شد.

روزهای سال را به‌طور مساوی به ۱۲ ماه ۳۰ روزه تقسیم می‌کنند و پنج روز اضافی را بعد از آخر ماه اسفند یا اول ماه فروردین می‌آورند، اسامی ۱۲ ماه همان اسامی سال شمسی امروزی است. ایرانیان قدیم، خرده ایام, یعنی تقریباً شش ساعت مانده از هر سال را با اعمال کبیسهای به نام بهیزک جبران می‌کردند، اما بعد از سقوط سلسله ساسانیان برخی از زرتشتیان دیگر کبیسه و بهیزک را در نظر نگرفتند و سال را تنها ۳۶۵ روز حساب کردند، در نتیجه اول فروردین ماه هر چهار سال [و به ندرت پنج سال] یک روز عقب می‌رود و نوروز حقیقی با زمان تحویل آفتاب در برج حمل برابر نمی‌شود و در یک دوره ۱۴۶۱ ساله دوباره به نقطه اول می‌رسد.[12]

با فتح ایران توسط اعراب تقویم هجری قمری اعمال شد. برای سال‌ها تقویم رسمی کشور، تقویم عربی-اسلامی بود که ماه‌های عربی داشت و مبدأ آن هجرت پیغمبر اسلام از مکه به مدینه بود.

حدود ۴۰۰ سال بعد از فتح ایران به وسیله اعراب، جلال الدین ملکشاه سلجوقی به قدرت رسید و در زمان وی ایران به بزرگ‌ترین اندازهٔ خودش بعد از اسلام رسید. ملکشاه از افراد کارآمد و لایقی مثل خواجه نظام الملک طوسی و عمر خیام در پیشبرد مسائل استفاده می‌کرد.

در تاریخ ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، زیر نظر منجمین و ریاضیدان‌های مجرب اصفهان، تقویم جلالی در ایران، تنظیم شد که مبدأ آن نیز ۹ محرم ۴۷۱ هجری قمری قراردادی می‌باشد.

این تقویم خورشیدی و با ماه‌های فارسی بود.

بعد از گذشت حدوداً ۹۰۰ سال از اولین تدوین تقویم جلالی، با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، گاه‌شماری هجری خورشیدی تغییراتی کرد. (به عنوان مثال تعداد روزهای هر ماه از حالت نامنظم داشتن ۲۹ الی ۳۲ روز درآمد) و این ویرایش به عنوان تقویم رسمی کشور اعلام شد و تا به امروز در ایران استفاده می‌شود.

تقویم شاهنشاهی در زمان سلطنت محمدرضاشاه پهلوی بر پایه تقویم هجری شمسی رسمی ایران مصوب سال ۱۳۰۴ در مجلس شورای ملی که اصلاحیه تقویم هجری شمسی جلالی تنظیم شده در زمان جلالدین ملکشاه سلجوقی بوده‌است، تنظیم گردیده و تمامی روزها و ماه‌های آن و حتی کبیسه بودن یا عادی بودن سال نیز همانند سال شمسی رسمی ایران است. تنها تفاوت آن در این امر است که مبداء تاریخی آن نوروز سال تشکیل حکومت شاهنشاهی هخامنشی توسط کوروش کبیر در ایران است البته فرض شده که ۲۵۰۰ سال بعد از آن دقیقاً منطبق با سال ۱۳۲۰ هجری شمسی یا همان سال به تخت نشستن محمد رضا پهلوی باشد. به این ترتیب با اعلام دو رقم آخر به عنوان اختصار، تعداد سال‌های پادشاهی وی اعلام می‌شد.. طبق این تقویم سا۱۳۵۵هجری شمسی که بر اساس رأی مجلس شورای ملی و مجلس سنای کشور پادشاهی ایران این تقویم، تقویم رسمی ایران می‌شود، که برابر با سال۲۵۳۵ پادشاهی بوده‌است. این تقویم قبل از پیروزی انقلاب منسوخ شد.

تقویم رسمی ایران هجری خورشیدی است با اسامی ماه‌های ایرانی که پایه و اساس سالشمار آن تقویم جلالی محسوب می‌شود. ضمناً تقویم هجری قمری هم برای امور مذهبی مورد توجه می‌باشد و همین‌طور تقویم میلادی نیز بنا بر ضرورت مورد توجه قرار دارد.