گاه‌شماری حیوانی
گاه‌شماری جانوری یا گاه‌شماری دوازده جانوری یک نوع گاه‌شماری ایرانی است که بعد از دوران مغول در ایران متداول شد و تا اوایل قرن حاضر خورشیدی نیز، متداول بوده‌است. این گاه‌شماری به جهات بسیار، شبیه به گاه‌شماری چینی-اویغوری به نظر می‌آید.
نمونه‌هایی از این تقویم در کتیبه‌های اورخون استفاده شده‌است[1] و بعدها از سوی ترکان به سایر مناطق برده شده‌است، بدین جهت به تقویم ترکی، نیز معروف شده‌است.
محمود کاشغری در کتاب دیوان لغات منسوب به قرن پنجم هجری در ذیل کلمه «برس» شرحی دربارهٔ این تقویم آورده اس که نخستین شرح دربارهٔ این تقویم است. او می‌نویسد: ترکان نام دوازده گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای دوازده سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که:یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم مشورت کرده و در کنگره‌ای گفت: «ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند.» مردم نیز پذیرفتند پس آنگاه خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه «ایلا سو» روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آن‌ها را بر سال‌ها نهادند نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد. او می‌افزاید: ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته‌است که بدان تفأل می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند. مثلاً وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند در سال مرغ طعام فراوان شود اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید. سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فروان رخ دهد و غیره.
بررسی گاه‌شماری حیوانی حکایت از آن دارد که این گاه‌شماری از ترکیب برخی اصول گاه‌شماری جلالی، گاه‌شماری هجری قمری و گاه‌شماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته‌است و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران می‌گذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی در ایران رایج بوده‌است. هرچند که در طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده‌است.
پیشینه
در آغاز به‌کارگیری این نوع گاه‌شماری، ماه‌های قمری اقترانی که با رؤیت هلال ماه آغاز می‌شد به شکلی که در گاه‌شماری هجری قمری کاربرد داشت، باقی ماند تا مورد تأیید مسلمانان نیز قرار بگیرد. بدین سان، به همان ترتیبی که در گاه‌شماری قمری عمل می‌کردند، طول ماه‌های قمری را در زیج‌ها و تقویم‌های سالیانهٔ سی روزه و بیست و نه روزه محاسبه می‌کردند.
در این زمینه، نخستین روز سال در امور دینی و شرعیات، نخستین روز ماه محرم و در امور مالیاتی و رسمی، نوروز جلالی بود و تاریخ مطابق با آن را، گاه با گاه‌شماری قمری و گاه با تاریخ ماه‌های گاه‌شماری جلالی و برج‌های دوازده‌گانهٔ سال، مشخص نمودند. در اوایل به‌کارگیری گاه‌شماری حیوانی، بیشتر از مطابقت با ماه‌های هجری قمری استفاده می‌شد، امّا در دوره‌های بعد، بیشتر گاه‌شماری جلالی و برج‌های دوازده‌گانهٔ آن مورد استفاده قرار می‌گرفت.
بر این اساس، طول متوسط سال برای کارهای رسمی و مالیاتی در گاه‌شماری حیوانی، برابر با طول متوسط سال حقیقی خورشیدی بود.
تغییرات در عصر صفویه
تا دوره صفویه، با ماه‌های قمری رواج داشت، امّا از دوره صفویه، مقرر گردید که علاوه بر ماه‌های قمری، ماه‌های شمسی نیز در تقویم‌های سالیانه ثبت شود. این روش از عصر صفویه تا سال ۱۳۲۹ هجری قمری ادامه داشت. در این سال ماه‌های شمسی با نام برج‌های دوازده‌گانه پذیرفته شده و در تقویم‌های سالیانه ثبت شدند.
صفویان همچون مغول‌ها سال‌های قمری را با نام حیواناتی که به سال‌های هم‌زمان چینی-اویغوری اطلاق می‌شد، نامگذاری می‌کردند و از آنجا که هر سی و سه سال خورشیدی (یا هر سی و سه سال قمری چینی-اویغوری) برابر با سی و چهار سال قمری می‌باشد، همواره یک سال قمری در طی این مدت بی‌نام می‌ماند؛ بنابراین در عصر صفویه قرار بر این شد که در گاه‌شماری حیوانی، در هر دورهٔ سی و سه یا سی و چهار سالهٔ شمسی - قمریِ چینی - اویغوری، یک سال قمری در نامگذاری حذف گردد.
با اینکه این حذف، در هر سی و سه یا سی و چهار سال لازم بود، امّا در عرصهٔ عمل، چندان به صورت منظم اجرا نمی‌شد. به عنوان نمونه در گزارش اسکندر منشی، وقایع نگار دورهٔ صفویه، در برخی موارد نام یک حیوان به دو سال متوالی داده شده‌است.
ریشه و خاستگاه
ریشه و خاستگاه این گاه‌شماری و علت تأثیرگذاری این دوازده حیوان خاص بر سرنوشت زمین و انسان، به یک افسانهٔ کهن بودایی بازمی‌گردد:
روزی بودا در آغاز سال نو، تمامی حیوانات را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان تمامی حیوانات، تنها دوازده حیوان دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده حیوان عبارت بودند از: موش، گاو، پلنگ (یا ببر)، خرگوش (یا گربه)، نهنگ (یا اژدها)، مار، اسب، گوسفند (یا بز)، میمون، مرغ (یا خروس)، سگ و خوک. از آن پس بودا مقدّر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این حیوانات در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.
نام سال‌ها
نام سال‌های دوازده‌گانهٔ حیوانی که بخصوص در دوره حکومت قاجار تا سال ۱۲۸۹ خورشیدی در ایران به کار می‌رفته (با تقویم اویغوری-چینی تفاوت‌هایی دارد) به ترتیب عبارت است از:
- سیچقان ئیل: سال موش
- اودئیل: سال گاو
- بارس ئیل: سال ببر
- توشقان ئیل: سال خرگوش
- لوی ئیل: سال نهنگ
- ئیلان ئیل: سال مار
- یونت ئیل: سال اسب
- قوی ئیل: سال گوسفند
- پیچی ئیل: سال میمون
- تخاقوی ئیل: سال مرغ
- ایت ئیل: سال سگ
- تنگوزئیل: سال خوک
ترتیب نام‌های حیوانی سال‌ها را ابونصر فراهی در نصاب الصبیان چنین به نظم درآورده است:
| موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار | زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار | |
| آنگاه به اسب و گوسفند است حساب | حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار |
اعتقادات عامه
گفته شده‌است که مردم جنوب شرق آسیا (به پیروی از مغول‌ها) به این گاه‌شماری عنایت داشتند و از آن استفاده می‌کردند، ویژگی‌های هریک از سال‌هایی را که با نام یکی از حیوانات دوازده‌گانهٔ مذکور قرین می‌شد و نام آن حیوان را می‌گرفت، همانند خوی و سرشت آن حیوان می‌دانستند و انتظار حوادثی مطابق با چنان خلق و خویی از آن سال داشتند، و در تفأل‌ها و پیش‌بینی‌ها، به ویژه در تقویم‌های سالانهٔ نجومی (که هنوز هم تهیه و منتشر می‌شوند) منظور می‌گشت. در اینکه هنوز هم نزد عامّه چنین برداشتی وجود داشته باشد تردید وجود دارد.
نحوه استخراج
برای تعیین اینکه هر سال خورشیدی، به نام کدامیک از حیوانات دوازده‌گانهٔ فوق است، کافیست تا عدد آن سال را با عدد ۶ جمع بزنیم و بعد حاصل جمع رابر عدد ۱۲ تقسیم نمائیم و سپس به باقیمانده نهایی نگاه کنیم. عدد باقیمانده، نمایندهٔ نام آن سال بر مبنای ترتیب یادشده‌است. بعنوان مثال، برای دانستن نام سال ۱۳۹۲ خورشیدی، ابتدا ۱۳۹۲ را با ۶ جمع می‌کنیم و حاصل یعنی عدد ۱۳۹۸ را بر ۱۲ تقسیم می‌کنیم که باقیماندهٔ نهایی تقسیم، عدد ۶ می‌شود که با رجوع به ترتیب نام‌برده نمایندهٔ سال مار است.
امسال ۱۴۰۰ (خورشیدی) سال حیوانی گاو می‌باشد.
پانویس
- تاریخ فتوحان مغول، ج ج ساندرز، ترجمه ابوالقاسم حالت، انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۳ ص ۳۸
جستارهای وابسته
منابع
- تاریخِ تاریخ در ایران، دکتر رضا عبداللهی، انتشارات امیرکبیر
- تاریخ فتوحان مغول، ج ج ساندرز، ترجمه ابوالقاسم حالت، انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۳