گاه‌شماری یزدگردی

تاریخچه شکلگیری تقویم یزدگردی همزمان است با سال تاجگذاری یزدگرد آخرین شاه ساسانی است.[7]

این تقویم امروزه در میان ایرانیان و حتی هندیان و پاکستانی‌های زرتشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.[8]

در این تقویم ۳۶۵روزسال به ۱۲ماه و ۳۰روز تقسیم می‌شود و ۵روز باقی مانده به آخر اسفندماه یا اول فروردین ماه اضافه می‌شود.[9]

ایرانیان باستان خرده ایام سال را تقریباً شش ساعت و پانزده دقیقه و چهل و یک ثانیه بود را با اعمال کبیسه جبران می‌کردند. به طوری که بعد از هر صد و بیست سال، سال را سیزده ماه قرار می‌دادند.[10]

آغاز سال در این تقویم برابر با آغاز بهاری یا اعتدال بهاری است.[11]

تقویم یزدگردی که پس از اسلام به کار برده شد همان ادامه تقویم ساسانی است که پس از اسلام زرتشتیان در سال ۱۱قمری /۶۳۲ میلادی ابداع کردند. بر روی سکه‌های ساسانی نشانه‌هایی از کاربرد این تقویم موجود است؛ و حتی کتیبه گنبد کاووس در تاریخ ۳۹۷ قمری بر اساس تقویم یزدگردی زمان گذاری شده‌است.[12]

پس از ورود اسلام به ایران این تقویم در کنار تقویم قمری به کار برده شد اما پس از مرگ یزدگرد سال مرگ او را مبدأ قرار دادند.[13]

یکی از عواملی که باعث ایجاد نا به سامانی و گردش زمانی در گاهشماری می‌شود، غفلت در مورد کبیسه است. به این صورت که یک سال به ۳۶۵ و ۱/۴ روز تقسیم می‌شود و هر ۱۲۰ سال یکبار یک ماه به ماه‌های سال افزوده می‌شد و سال ۱۳ ماه داشت.[14] بر اثر بی‌توجهی کبیسه‌گیری آن از سال ۳۷۵ یزدگردی، در سال ۴۴۷ یزدگردی نوروز به‌مدت هجده روز از زمان واقعی خود جلو افتاده بود. به همین انگیزه به‌دستور جلال‌الدوله ملکشاه سلجوقی هیأتی برای اصلاح محاسبه دقیق تقویم ایرانی تشکیل شد که به‌دنبال آن گاه‌شماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم هماهنگ با سال اعتدالی تدوین شد.[2]

در تقویم یزدگردی ماه‌های ایرانی به نام امشاسپندان و دیگر ایزدان مینوی برگزیده شده‌است. ایرانی‌ها برای هر یک از روزهای خویش نامی برگزیده بودند با این تصور که پاسبانی هر روز به عهده یکی از ایزدان مینوی است. این شیوه حتی پس از ورود اسلام هم از میان نرفت و در اشعار شاعران خراسانی نمود یافت و تا زمان حکومت سلجوقیان در ایران باقی ماند.[15]

ایرانیان هر یک از روزهای یک ماه را دارای نامی از نام‌های ایزدان می‌خواندند و بر این باور بودند که پاسبانی هر روز به یکی از فرشتگان سپرده شده‌است. گاهی هم که نام روز با نام ماه‌ برابر می‌شد آنها این روز سال را جشن می‌گرفتند.[16]

از دیگر گاهشماری‌هایی که در کنار تقویم یزدگردی به کار برده می‌شد، گاهشماری مجوسی یا فارسیه بود. اما هیچگاه عمومیت تقویم یزدگردی را نیافت.[17]

• نبئی، ابوالفضل (۱۳۹۴). گاهشماری در تاریخ. تهران: سمت.
• کریستین سن، آرتور (۱۳۶۷)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمهٔ رشید یاسمی، تهران: انتشارات امیرکبیر
• تقی‌زاده، سید حسن (۱۳۴۹)، مقالات تقی‌زاده، جلد اول، به کوشش زیر نظر ایرج افشار.، تهران
• گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰).