تأثیر اندیشه ایرانی بر اسلام

در قرآن سوره ۳۳، آیه ۴۰، محمد «خاتم انبیین» خوانده شده‌است. مانی نیز خود را «ختم پیامبران» می‌داند.[15]

قرآن در سوره ۵، آیه ۱۱۶، از سه گانگی (تثلیت) خاصی سخن می‌گوید که اعضای آن عبارتند از «خدا، مریم و عیسی». در اوایل مسیحیت، فرقه‌ای به نام Collyridianism وجود داشت که این گونه عقاید را داشتند و مریم را پرستش می‌کردند. این گونه اعتقادات منجر به تشکیل شورای افسوس شد.[16] این عقیده با هیچ‌یک از عقاید فرقه‌های مسیحی جور درنمی‌آید. اما به نظر می‌رسد که ریشه در عقاید مانوی دارد، زیرا این مانویان هستند که روح القدس (که مؤنث اش می‌پندارند) را با ما در کیش خود عینیت می‌دهند، هرچند، وجود یک پیشینه سامی را برای این عقیده به کلی رد نمی‌توان کرد.[17]

اشاره قرآن (Koran 15. 17-18; 37. 7-9; 67. 5; 72. 8-9) به اینکه شهاب‌های ثاقب به سوی شیاطین پرتاب می‌شوند که در عقاید مزدیسنی (مینوی خرد) نیز نظیر دارد. البته در عباراتی که بوزانی به آنها ارجاع می‌دهد، ذکری از «پرتاب کردن» ستاره بر شیاطین و دیوان نیست، بلکه سخن از این است که بعضی ستاره‌ها جلوی دیوها را از اینکه از دروازه‌ای که نگهبانش هستند وارد شوند، مانع می‌گردند و هفت پری (ماده دیو) که به هیأت سیارات درآمده‌اند شش ستارۀ خوب جنگ‌کنان می‌رانند (ایاتکار جاماسپیک)[18]

در نوشته مانویان از سه عیسی نام برده شده‌است: ۱-ایزدی که وظیفه او بیدار و آگاه کردن آدم است. این عیسی در فارسی میانه «ایزدشهر خرد»[Latin 1] و «یسوع درخشان»[Latin 2] و در پهلوی اشکانی «یسوع درخشان»[Latin 3] نامیده شده‌است. ۲-عیسای زجرکش، وی هم ایزدی است که نماینده همه نورهایی است که در ظلمت اسیر شده‌اند. ۳-عیسای ناصری که مانی او را پیغمری می‌داند که پیش از وی آمده و آمدن مانی را بشارت داده‌است. مانی گفته‌است که عیسی ناصری به واقع مصلوب نشده‌است، بلکه بیشتر به نظر چنان رسیده‌است. در قرآن، آیات ۱۵۶–۱۵۷ سوره مدنی نساء، گفته شده که عیسی را یقیناً نکشته‌اند، بلکه خداوند او را به نزد خود برده‌است.[19] تور آندرائه دربارهٔ محمد می‌نویسد که «اثرات قاطع و مشخص تعالیم مانوی را در این اندیشه قرآنی که یهودیان نه عیسی را کشتند و نه به دارش آویختند (لاقتلوه و لاصلبوه، ۴:۱۵۶) بلکه اینطور به نظرشان رسید و خداوند او را به نزد خود برد» می‌بیند که عقیده مورد قبول مانویان است؛[20]

ادعای اینکه عیسی جسم فیزیکی نداشته و مصلوب نشده‌است برای اولین بار توسط شاخه‌های گنوستیک مسیحی یا توسط مسیحیان اولیه در قرن اول میلادی مطرح شد. گنوستیسیسم به عنوان یک گروه مشخص با این نام در قرن دوم میلادی هم‌زمان با پیدایش مانی پدیدار شدند اما زمان پیدایش دیدگاه گنوستیک کاملاً شفاف نیست و پیش از قرن دوم نیز وجود داشته‌است. ویلیام بارکلی در کتاب «موضوعات بزرگ عهد جدید» از ایگناتیوس انطاکیه در قرن اول میلادی نام برده‌است که بر تصلیب شدن مسیح اصرار داشت (بدان مفهوم که ادعای تصلیب نشدن مسیح مطرح شده بود).[21] ایگناتیوس انطاکیه در نامه خود به ‏(en)‏ سمیراناها خطاب به گروهی از مسیحیان اولیه که مدعی تصلیب نشدن مسیح شده بودند گفته بود «کسانی که معتقدند که رنج کشیدن مسیح فقط اینطور به نظر رسیده‌است خودشان نیز فقط به نظر مسیحی هستند».[22]

به نوشته دانشنامهٔ اسلام گروهی از مسیحیان اولیه بر این باور بودند که عیسی ناصری به واقع مصلوب نشده‌است، بلکه بیشتر به نظر چنان رسیده‌است (به انگلیسی Docetism). کلمهٔ docetism برای اولین بار در نامه‌ای یافت شده‌است که در آن سراپیون، اسقف انطاکیه (۱۹۷–۲۰۳)، در بررسی انجیل پیتر این عقیده را در آن انجیل یافت و آن را تحریف‌شده دانست.[23] بعدها در شورای نیقیه این عقیده به عنوان بدعت از مسیحیت کنار گذاشته شد. دانشنامهٔ اسلام منشأ عقیدهٔ مسلمانان در مورد تصلیب عیسی را منسوب به این دکترین می‌داند.[24]

اسلام‌شناسان بسیاری تلاش کرده‌اند تصویر قرآنی از حوریان را توضیح دهند: کارا دو وو آن را مانند تصاویر مینیاتوری مسیحیان از فرشتگان می‌داند. اما یافتن ریشهٔ اصلی تنها با استفاده از قرآن و حدیث سخت است. شارل لدی (به فرانسوی: Charles-J. Ledit) حوریان را نشأت گرفته از مدیتیشن محمد و سختی‌هایی که به آن مواجه بوده می‌داند.[25] به عقیده بوزانی، حوریان بهشتی اسلام برگرفته از دین زرتشتی و مانوی است (بنگرید به زراتشت نامه و متن سغدی مانوی «هشتاد فرشته دوشیزه» که به موجب این متن، حوریان به پیشباز نیکوکارانی که درگذشته‌اند می‌روند و آن‌ها را تسلی می‌دهند و این صورت تفخیم شده «ودای مزدیسینی» است).[26] شائول شاکد (به استناد گری، زوندرمان، بوزانی) هم ایده حوریان بهشتی را، وام‌گیری از اندیشه زرتشیان می‌داند که به نظرش، نقطه مقابل daēnā مذکر است.[27]

بوزانی تعداد نمازهای شبانه روز را تأثیری از اندیشه ایرانی بر اسلام می‌داند.[28] گ مونوت[29] بر این عقیده است که اگرچه نمی‌توان تساوی تعداد نمازهای روزانه را مهم دانست، چرا که تعداد نمازها در اسلام از آغاز پیوسته تغییر یافت و چیزی نبود که از پیش برنامه‌ریزی شده باشد. او با استناد به کتاب‌های ابن‌ندیم و شهرستانی تعداد نمازهای واجب در مانویت را چهار تا می‌داند.[30] با این حال، گرهارد باورینگ تعداد نمازهای روزانه (که پنجگانه هستند) را الگوگرفته از دین زرتشتی مزدایی می‌داند. او همچنین، چهار بار به خاک افتادن (سجده) را الگوگیری اسلام از دین مانوی‌ها می‌داند.[31] به عقیده بوزانی زکات، روزه، نمازهای پنجگانه عبادی که از ارکان عبادی اسلام هستند، به صور کاملاً همانند در میان مانویان وجود داشتهاست. در مانویت پیش از برگزاری نمازهای واجب عبادی، باید مانند اسلام وضو گرفت و اگر آب در دسترس نباشد، می‌توان با خاک تیمم کرد. در دین مانوی در هر نماز، رکوع و سجودهایی مانند آنچه در هر رکعت نماز مسلمانان دیده می‌شود، وجود داشته‌است.[32] گلدزیهر هم می‌گوید که تعداد نمازهای پنجگانه دین زرتشت بر اسلام تأثیر گذاشته است.[33]

بوزانی نوشته‌است که هاروت و ماروت (سوره۲، آیه ۱۰۲)، بازتاب دور نام دو تن از امشاسپندان زرتشتی یعنی هئوروتات و امرتات است که با گذاشتن از صافی مآخذ و منابع مختلف، به این صورت در آمدهاند.[34] اما شاپور شهبازی می‌نویسند این دو امشاسپندان، خرداد و اَمرداد نام داشتند.[35]

به عقیده لانگ کریستین، مفهوم برزخ را تحت تأثیر یهودیت می‌داند و به بخشی‌هایی از عهد عتیق مانند مزامیر داود که در آن عالمی مانند برزخ توصیف شده‌است اشاره می‌کند. گرچه این احتمال هم وجود دارد که کلمه برزخ، از فارسی فرسخ گرفته شده‌است.[36] به گفته شاکد، ایده برزخ، زادگاه ایرانی (احتمالاً از burz-axw به معنی «فراهستی») است که در احادیث اسلامی هم، در زمینه‌های مشابه به کار رفته‌است. شاکد می‌نویسد که اصطلاح قرآنی «الاَعرف»، جایگانی برای ارواح که نه به بهشت و نه به جهنم، تعلق دارد، می‌تواند بازتابی از اندیشه سه شاخه‌ای زرتشتیان برای ارواح مردگان باشد.[37] ریپین هم معتقد است کلمه برزخ وام‌واژه‌ای از فارسی است.[38]

کیستر بر مبنای احادیث و تفسیرهای آیه ۲۶ از سوره ۸ قرآن به این نتیجه رسیده‌است که اهالی شبه جزیره از قدرت ایران و بیزانس، با آگاهی از رقابت میان آن‌ها و کوشش احتیاطآمیز ایران برای به دست آوردن چیرگی بر حجاز بیمناک بودند. ابن سعید، از علمای حدیث قرن هفتم/سیزدهم، حدیث جالبی را نقل می‌کند که حاکی از آن که ایران بر آن بود که مکه را به زیر سلطه خود درآورد: «هنگامی که قباذ به کیش مزدک گروید و پادشاه لخمی حیره را که از دعوی وی متابعت نکرده خلع کرد، از جانشین او حارث الکندی خواست که دین خود را بر اعراب «نجد و تهامه» بقبولاند. در مکه عدهای از مردم بودند که به کیش مزدکی گرویدند (تَزَندقَ) و هنگامی که اسلام ظهور کرد، هنوز گرومی از مردم بودند که از مزدکیان سابق شمرده می‌شدند. به نظر می‌آید که که این عمل با سلطه یهودیان بر قبایل اوس و خزرج ارتباط داشته‌است، هر چند ابن سعید در کتاب نشوةالطرب خود جزئیات مهمی از تداوم نظارت ساسانیان بر مدینه حتی پس از آن که سلطه یهود از آنجا برافتاد، به دست می‌دهد. گذشته از این ابن سعید روایت می‌کند که میان یهودیان و اوس و خزرج اغلب جنگ درمی‌گرفت، تا اینکه عمروبن اطنابه وارد دربار نعمان بن منذر، پادشاه حیره شد و وی او را به حکمرانی مدینه گماشت. ابن سعید هجویهای را که پدر حسان بن ثابت علیه عمرو سروده بود را نقل می‌کند که درست بودن داستان را تأیید می‌کند. این امر با حدیثی که ابن خردادبه نقل کرده‌است، موافقت دارد؛ و گواه بر ادامه نظارت ایران بر مدینه در طی بخش دوم قرن ششم می‌باشد.[39]

انز کَریک به نقل از مفسران قرآن (سوره ۳۰، آیات ۱–۴)، نوشته‌است که مشرکین با ابوبکر، شرط‌بندی کرده‌اند که پیش‌بینی محمد دربارهٔ پیروزی بیزانس و شکست ایران، عملی نخواهد شد؛ که در نهایت، ابوبکر برنده شرط‌بندی شد.[40]

به عقیده مری بویس، زرتشت، اولین کسی بود که عقاید مربوط به داوری فردی، بهشت و دوزخ و رستاخیز آیندهٔ تن، قیامت و داوری در روز پسین و زندگانی جاویدان پس از بهم پیوستن مجدد جسم و جان را تعلیم داد. این معتقدات مقدر بود که بر اثر وامگیری به وسیله دین یهود، دین مسیحی و دین اسلام، معتقدات مانوس و آشنای مذهبی بسیاری از مردم جهان گردد.[41] شاکد می پندارد که عقاید رستاخیز و قیامت، از مسیر ادیان‌های سامی (یهود و مسیحیت) به اسلام راه پیدا کرده‌است.[42] همچنین تورد السون هم،‌ شباهت‌های نزدیکی بین رستاخیز مانویان و متن قرآن یافته‌است.[43]

لغت جزیه (قرآن،۹:۲۹) به احتمال بالا وام واژه عربی از گَزیتَک[Latin 4] پارسی میانه است که ساسانیان از طبقه پائین جامعه می‌گرفتند که طبقه اشراف زاده، روحانیون، دبیران و املاک داران (دهقان) از دادن آن معاف بودند.[44][45]

در حدیثی به ممنوع بودن نوشتن قرآن به زبان فارسی اشاره شده است؛ ولی گفته‌های متناقضی اغلب در احادیث نبوی، در مورد جایگاه زبان فارسی آمده‌است. مثلاً در حدیثی آمده که چون خداوند می‌خواست چیزی ملایم بگوید، آن را بر فرشتگان مقرب خود به فارسی دری می‌فرستاد، اما چون می‌خواست چیزی را بگوید که در آن خشونت و تندی وجود داشت، به زبان عربی نازل می‌کرد. دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که می‌گوید بدترین زبانی که خداوند از آن بیزار است، فارسی است.[62][63]

به عقیده دوشن گیمن پل حسابرسی شخص، یعنی پل چینوت (در اوستایی: سینوَتُ[Latin 9]) در اسلام به عنوان «پل صراط» به پایان جهان و به روز قیامت نام برده شده‌است.[64]

گلدزیهر از جمله تاثیرات ناشی از مقابله و واکنش منفی نسبت به باورهای ایرانی، نگرش به سگ را ذکر می‌کند که در دین مزدیسنی جانوری مقدس محسوب می‌شود، ولی در اسلام از جنبۀ آیینی نجس است.[65] از نگاه گلدزیهر، مسلمانان در اوایل سگ را نجس نمی‌دانستند و حتی وجود آن در مسجد هم تحمل می‌شد، اما سپس، شاید بسبب اینکه باید با زرتشتی‌ها متفاوت باشند، این نگرش را تغییر دادند. جاحظ در اینباره می‌گوید: «پیامبر به ما دستور داده که سگان را بکشیم، او بعدها ما را از کشتن سگ‌ها منع کرد و گفت فقط از سگ سیاه تیره (بهیم) برحذر باشید که دو خال بر بالای چشمانش دارد، زیرا چنین سگی شیطان است.» ظاهراً اشاره این خصوصیات به سگ‌های ویژه زرتشتیان باشد که آن‌ها را با خود به مراسم سگ‌دید (مراسمی که جسد مرده‌ها را در اختیار سگ‌ها قرار می‌دادند) می‌بردند. دست کم، بر اساس این سنت، مسئله اسلام با سگ‌ها، با دین زرتشت ارتباط دارد. جاحظ در بخش دیگری از کتاب خودش می‌گوید که زرتشتیان سگ‌ها را با خود به نزدیکی جسد می برده‌اند تا آن را ببوید، چون عقیده دارند که سگ با بو کشیدنش، نشان می‌دهد که وی زنده است یا مرده، زیرا در صورت زنده بودن، آن را گاز می‌گیرد.[66][67]

برخی پژوهشگران در بررسی جزئیات معراج در قرآن و احادیث شباهت‌هایی بین مولفه‌های معراج و داستان‌های مشابه در آثار پیشین می‌یابد. به عنوان مثال نردبان یاد شده در احادیث می‌تواند یکسان با نردبان یعقوب در سفر پیدایش باشد. کتاب یوبیل اتیوپیان این نردبان را «maʿāreg» نامیده‌است. این کلمه که احتمالاً از کتاب یوبیل برگرفته شده کلمه‌ای شناخته شده بود، در آثار مندائی نیز به کار رفته‌است، و شباهت‌هایی نیز با نردبان مرده در اساطیر میترایی و مانوی دارد.[68]

ادگار بلوشه در مقالهٔ خود به نام «تقریراتی دربارهٔ تاریخ دینی ایران، بخش دوم: اسری یا معراج محمد» که در دو بخش در مجلهٔ بررسی تاریخ ادیان (۱۸۹۹) به چاپ رسید، پس از بررسی همهٔ منابع و مآخذ موجود، به این نتیجه رسید که خاستگاه داستان معراج محمد به آسمان به شرحی که اصحاب حدیث و مفسران قرآن بر گرد آیهٔ نخست سوره ۱۷ که آیه‌ای بسیار موجز و مبهم است، پرداخته‌اند، نمی‌تواند جز روایت ایرانی سفر به آسمان که معروفترین نمونهٔ آن داستان «ارداویراز» و سفر او به بهشت و دوزخ است (داستانی که سرمشق کمدی الهی دانته نیز می‌تواند باشد) بوده باشد. وی برای قوت بخشیدن به فرض خود استدلال می‌کند که نام بُراق، مرکب که بدن الاغ و سر انسان داره و محمد را به سفر معراج می‌برده، یک واژه خارجی است که از واژه فارسی میانه بارَک (فارسی امروزی باره) به معنی «مَرکب» گرفته شده که در بافتهای تقریباً مشابه به کار می‌رفته‌است.[69] در حالی که کریستن گرابر کلمهٔ براق را به استناد به دمیری کلمه‌ای عربی از ریشهٔ «برق» و به معنی «رعد و برق کوچک» می‌داند.[70] در مقابل به نوشته شائول شاکد ادبیات اسلامی مربوط به معراج، عناصر قطعی دارد که آن را به ژانر ادبیات مشابه از ارداویراز نامگ آورد.[71]

ایستاده ادرار کردن: در متون اسلامی ادرار در حالت ایستاده منع شده‌است. چندین حدیث برای و علیه این عمل توسط بدرالدین زرکشی نقل شده است، ولی زمینه آن در متون حدیثی گسترده است. همین قدغن را در ادبیات زرتشتی تأکید شده‌است. ابن قتیبه دینوری می‌گوید که این را سنت ایرانی ذکر می‌کند. همین موضوع در ادبیات تلمود یهودی گفته شده، و احتمال دارد، گرچه قطعی نیست که از طریق سنت ایرانی به سنت یهودی و اسلامی منتقل شده باشد.[72]

حدیثی در مورد نکشتن قورباغه‌ها وجود دارد. زرتشتیان معتقد به کشتن قورباغه (به عنوان حیوان اهریمنی xrafstar، اوستایی: xrafstra) بودند و قورباغه را نماینده بدترین اهریمن (دیو) می‌دانستند.[73]

علیه استفاده از کمان ایرانی حدیثی وجود دارد، در حالی در طرف مقابل هم حدیث وجود دارد.[74]

ممنوعیت در ماندن در خانه ایرانی، در حالی که در خانه کالاهای لوکس دیده می‌شود. این ممنوعیت ریشه در تمایل ریاضت کشی که در ابتدای اسلام بنیانگذاری شده بود؛ و در آن زمان نشانه‌هایی از پیوستگی ذهن اعراب با تزئینات و کالای لوکس خانواده‌های ایرانی وجود داشته‌است.[75]

فرمان قدغن از عمر بن خطاب (به نقل از ابن تیمیه) علیه عبادت‌هایی که معروف به «رطانت العجم» که به ایرانی‌ها اشاره دارد. اصطلاح رطانه وام واژه عربی از سریانی رطنا[Latin 10] است که نماز خواندن زرتشتیان تخصیص داده شده‌است.[76]

جشن نوروز و مهرگان (به نقل از ابن تیمیه) منع شده است، همراه با هشدار اینکه کسانی که این روزها را جشن می‌گیرند، در قیامت خود را جز بی‌دین‌ها و کافرها می‌یابند.[77]

در قرآن قماربازی حرام اعلام شده‌است. به گفته زمخشری، دو تا از موارد قمار، تخته نرد و شطرنج است که از جمله قمارهای ایرانی‌ها «من المیسر العجم» بود و محمد و علی بن ابی‌طالب این بازی‌ها را قدغن کردند.[78]