احمد آذری قمی

احمد بیگدلی آذری قمی در سال ۱۳۰۴ در قم به دنیا آمد و از نوجوانی به تحصیل علوم حوزوی روی آورد. سپس در درس خارج علمای قم و نجف نظیر میرزا هاشم آملی، سید ابوالقاسم خویی، سید حسین طباطبایی بروجردی، سید محمد محقق داماد، علامه طباطبایی و سید روح‌الله خمینی حاضر شد و به اجتهاد دست یافت. او در سال ۱۳۳۷ با همکاری عده‌ای از دوستان خود، نهادی را در حوزه قم پی ریزی کردند که به عنوان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مشهور شد. او به سبب مبارزات ضد رژیم پادشاهی بارها به زندان افتاد و رنج تبعید و شکنجه را به جان خرید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در مشاغل مختلفی از جمله دادستانی انقلاب اسلامی، نمایندگی دوره دوم مجلس شورای اسلامی از قم، نمایندگی دو دوره مجلس خبرگان رهبری از تهران و دبیری جامعه مدرسین و مانند آن‌ها پرداخت.[1]

آذری همچنین به زبان‌های عربی، فرانسوی و انگلیسی آشنایی کامل داشته و مدت‌ها درس خارج فقه و اصول ارائه می‌داد.[1]

آذری قمی در تیر ۱۳۵۸ به دادستان دادگاه انقلاب تهران منصوب شد.[4] وی در دههٔ اول پس از انقلاب علی‌رغم داشتن مقام رسمی در حکومت و سابقه شاگردی و پشتیبانی از اندیشه‌های روح‌الله خمینی پیرامون حکومت اسلامی و مخالفت با حکومت پهلوی به عنوان یکی از منتقدان پرسروصدای عملکرد خمینی شناخته می‌شد.

او در جلسهٔ رأی اعتماد به دوره دوم نخست‌وزیری میرحسین موسوی در نطق مخالف خود در انتقاد از اصرار خمینی برای معرفی موسوی دستورات ولی فقیه را به احکام ارشادی و مولوی تقسیم کرد و با توجه به اینکه ولی فقیه در برابر نمایندگان مجلس به‌جز توصیه و نصیحت اختیار دیگری ندارد این حکم را ارشادی دانست. سخنان آذری قمی با واکنش شدید بسیاری از نمایندگان مواجه شد و حتی هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس گفت:

«شما کل انقلاب را زیر سؤال بردید… من از طرف کل انقلاب صحبت می‌کنم.»[5]

آذری قمی با این نطق مخالف به عنوان شاخص‌ترین چهره در میان مخالفان موسوی و حامیان خامنه‌ای معروف به گروه ۹۹ نفر مطرح شد. رفسنجانی در مورد نطق مخالف او در جلسه رأی اعتماد به دولت در خاطرات خود می‌نویسد: «آذری قمی در مورد تأیید امام از دولت، اظهارات بدی کرد که خالی از اهانت به امام نبود و در مجلس مورد اعتراض قرار گرفت».[6]

انتقادات شدید آذری از تصمیمات دولت و نظرات خمینی در مقاله‌هایش در روزنامه رسالت نیز بازتاب داشت و به موضوع جنجال‌برانگیزی تبدیل شده بود تا جایی که خمینی در سال ۱۳۶۳ دستور عدم ارسال روزنامه رسالت به جبهه را برای جلوگیری از تضعیف روحیه رزمندگان صادر کرد.[7] حتی اسدالله بیات از خمینی نقل قول می‌کند که یک بار گفته بود:

«اگر ترس از این نبود که مردم بگویند اینها خودشان را هم تحمل نمی‌کنند، دستور توقیف این روزنامه را می‌دادم.».[5]

اعتبارنامه آذری قمی در مجلس دوم هم با اعتراض روبرو شد. منشأ اعتراضات نامه‌ای بود که جمعی از فعالان آن زمان به خمینی نوشته بودند و تصور می‌شد آذری قمی یکی از امضاکنندگان این نامه است. این نامه آن‌قدر تند بود که خمینی به پسرش سید احمد گفته بود: «به آقایان بگویید ادب را از رادیو اسرائیل یاد بگیرند».[5] البته اعتبارنامه او نهایتاً با ۱۶۴ رای موافق، ۲۰ رای ممتنع و ۹ رای مخالف تصویب شد.[8]

محمد امامی کاشانی، از نمایندگان مجلس خبرگان که علی خامنه‌ای را به رهبری انتخاب کردند، در شهریور ۱۳۹۲ و در برنامه تلویزیونی «شناسنامه» آذری قمی را فقیهی معرفی کرد که از جانب خامنه‌ای، به عنوان یکی از گزینه‌های رهبری پس از درگذشت روح‌الله خمینی مطرح بوده‌است. با این وجود، در بخشی از نوار منتشر شده از جلسه ۱۴ خرداد مجلس خبرگان، مشخص است که احمد آذری قمی، اولین کسی بوده که در جلسه ۱۴ خرداد، نام خامنه‌ای را به عنوان جانشین رهبر بر زبان رانده. از طرفی خامنه‌ای خطاب به احمد آذری قمی از فقهای معروف مجلس خبرگان می‌گوید: "همین آقای آذری که اسم من را اولین بار آوردند در این جلسه، بنده اگر حکم [فقهی] بکنم ایشان قبول خواهند کرد؟" و صدای پاسخی می‌آید که تصریح دارد: "ما که نمی‌خواهیم از شما تقلید بکنیم."[9] هر چند اشاره سید علی خامنه‌ای به شخص آذری قمی نشان از دور اندیشی او بود. آذری قمی بعدها، در آبان ۱۳۷۶، تأکید کرد از بابت «اشتباه خود و به اشتباه انداختن دیگر خبرگان» در مورد اجتهاد آقای خامنه‌ای «از خدا و ملت ایران پوزش می‌طلبد». در صفحه ۱۵۱ کتاب «فراز و فرود آذری قمی» نوشته محسن کدیور اسلام‌شناس، متن اظهارات آقای آذری قمی در سال ۱۳۷۶ نقل شده که در بخشی از آن آمده: «ولایت‌فقیه طبق اصل ۱۰۹ [قانون اساسی جدید]... احاطهٔ فقهی بر جمیع مسائل مستحدثه و غیر مستحدثه نظام مقدس اسلامی و قدرت استنباط سریع و مستحکم را می‌طلبد که بدون تردید ایشان [آقای خامنه‌ای] فاقد آن، حتی بر حسب اقرار خود ایشان نزد حقیر می‌باشد.»[9]

آذری قمی در تاریخ ۵ آبان ۱۳۷۶ (۱۸ روز قبل از سخنرانی مشهور منتظری) در مورد صلاحیت علی خامنه‌ای برای مرجعیت، نامه‌ای به محمد خاتمی (رئیس‌جمهور وقت) نوشت. در بخشی از این نامه آمده بود:

جامعهٔ مدرّسین که معظّمٌ له را به عنوان یکی از مراجع سبعه معرّفی کردند نیز خلاف ضوابط شرعی و قانونی خود عمل کردند، زیرا بارأی تلفنی و در جوّی ناسالم ایشان را معرفی کردند که برخی از تلفن شونده‌ها بعداً تکذیب کردند؛ شرط مرجعیّت دو چیز است که هیچ‌یک برای معظّمٌ له موجود نیست، اولی اَعلمیّت است که در مورد ایشان جز آقای یزدی کسی ایشان را اَعلم ویا حتّی مساوی بقیهٔ مراجع هم نمی‌داند و این اعلام نظر آقای یزدی در نماز جمعه مبنی بر اَعلمیّت مقام رهبری مسلّماً برخلاف سنّت هزار ساله در حوزه‌های علمی شیعه بوده‌است. شرط دوّم، فرصت استنباط مسائل شرعی است.[10]

پس از آن به منزل و محل درس او حمله کردند و شعارهایی همچون «آذری و منتظری، خوارج زمانند»، «مرگ بر سه خائن دین فروش، منتظری و آذری و سروش» و «مرگ بر آذری» در تجمعات آبان ۱۳۷۶ در قم سر داده شد.[11]

این نامه در آبان ۱۳۷۶ بازتاب وسیعی در محافل دینی سیاسی کشور داشت و علت اصلی تعطیل درس، حمله به دفتر و بالاخره حصر غیرقانونی نویسنده از ۲۸ آبان ۱۳۷۶ شد.[12]

روح‌الله حسینیان طی سخنانی به کمک مالی سید علی خامنه‌ای به آذری قمی در هنگام بیماری اشاره کرده‌است.[13] اما محسن کدیور روایت معکوسی را نقل می‌کند. وی نقل قولی از محمد مؤمن قمی از مدرسین حوزه علمیه قم را ذکر کرده که حکایت دارد: «کمی قبل از فوت آیت‌الله آذری قمی من به دیدار آقا [سید علی خامنه‌ای] رفتم و از ایشان درخواست کردم اگر اجازه بفرمایند حصر بیت آیت‌الله آذری برداشته شود تا بلکه ایشان بتواند برای درمان بیماری حادش روانه بیمارستان گردد که در غیر این صورت در مورد ایشان بیم جانی می‌رود. آقا در پاسخ خواسته من گفتند: به دَرَک!»»[14]

متعاقباً محمد مؤمن طی مصاحبه‌ای مطلب عنوان شده به نقل از وی را شایعه و کذب محض دانست و مدعی شد سید علی خامنه‌ای هرگز چنین مطلبی را در خصوص آذری قمی به زبان نیاورده است. وی همچنین دربارهٔ محسن کدیور و نقل قول‌ها از وی گفت: «باید در خصوص کسانی صحبت کنیم که ارزش صحبت کردن داشته باشند.»[15]

به گفتۀ مرجع تقلید قم، سید موسی شبیری زنجانی، احمد آذری قمی در اواخر عمر از کارهای خود پشیمان گشت و از سید علی خامنه‌ای عذرخواهی کرد و اعلام کرد که سید علی خامنه‌ای، علی اصغر حجازی، و محمد محمدی گلپایگانی را همواره دعای نیک می‌کند:

آقای آذری در جهات سیاسی تند بود... چند سال بعد وقتی با آقای خامنه‌ای اختلاف نظر پیدا کرد، با ایشان مخالف شد. اواخر عمر هم از این کار خود پشیمان شد و در تاریخ 27 اردیبهشت 1376 نامه‌ای به ایشان نوشت به این مضمون که: من بر اثر سوء ظنّ به انقلاب به ناراحتی‌ای مبتلا، و سحرگاه یازدهم محرم به حضرت قمربنی‌هاشم متوسل شدم و خداوند مرا از آن مشکل نجات بخشید. الآن هم مٶتمر به اوامر شما هستم و شما، آقای [سید علی اصغر] حجازی و آقای [محمد] محمدی [گلپایگانی] را از دعا فراموش نکرده‌ام.

— سید موسی شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا: جلد چهارم، ص653

در ۱۹ آبان ۱۳۷۶، پس از مخالفت‌های احمد آذری قمی با رهبری سیدعلی خامنه‌ای عده‌ای با شعار «مرگ بر ضد ولایت فقیه» به مجلس درس او در مدرسه فیضیه قم حمله کرده و ضمن ضرب و شتم وی، از ادامه تدریسش در حوزه جلوگیری کردند. پس از آن و تا پایان عمر، او در حصر خانگی قرار گرفت. حصر احمد آذری قمی ۱۵ ماه طول کشید که در این مدت به دلیل بیماری‌اش سه بار به حالت کما رفت. پزشکان متخصص و همچنین خانواده و دوستانش تلاش‌هایی برای رفع حصر کردند که بی‌نتیجه ماند.[3]

احمد بیگدلی آذری قمی در روز ۲۲ بهمن ۱۳۷۷ در بیمارستان خاتم‌الانبیای تهران وابسته به سپاه پاسداران، در حالی که تحت نظارت ماموران امنیتی بود[3] در سن ۷۳ سالگی درگذشت و در صحن حرم معصومه به خاک سپرده شد.

آذری دارای پنج فرزند پسر به نام‌های محمد، حسن، مهدی، مجید و هادی است و همچنین دارای دو دختر به نام فاطمه و زهرا است.[1]

• جلال یعقوبی (۲۲ بهمن ۱۳۹۲). «آذری قمی؛ از نظریه‌پردازی ولایت فقیه تا مرگ در حصر خانگی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.