تاریخ همدان

در آثار تاریخی برای شهر همدان نام‌های بسیاری ارائه شده‌است، در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
اَمَدانه یا آمادی نخستین نام این شهر است که در کتیبه‌های آشوری پیلسر آمده‌است؛ بنابراین تاریخ بنای شهر همدان بیش از سه هزار سال است.
هگمتانه یا هنگمتانه که به معنی محل تجمع می‌باشد ترکیبی است از دو واژهٔ هن دیس دیگر پیشوند هم ( که در واژگان هندسه، اندازه، اندوختن و ... نیز به همین شکل بازمانده است) و گاماتا دیس کهن واژه آمدن، که رو هم رفته به معنی هم-آیی و تجمع است. در یونانی اکباتان در پارس هگمتانه است.
اپیفانیادر زمان سلوکیان و به افتخار آنتیوخوس چهارم، این شهر اپیفالیا نامیده‌شد. زیرا نام این شاه سلوکی، آنتیخوس اپیفانس بوده‌است.
اخمثا نام شهر همدان در تورات اخمثا نوشته‌شده‌است. اخمثار را به شهر دوستی و مکان دوستی ترجمه کرده‌اند زیرا شاهان ایران در تابستان دوستان خود را به این شهر دعوت می‌کردند.
آکسایا بعضی از نویسندگان بر این باورند که نام این شهر پیش از مادها آکسایا بوده که در فرهنگ آشوری کار-کاسی به معنی شهر کاسیان است.
همدان واژهٔ همدان گرفته شده از ham= han= ha (از ریشهٔ gam) و به معنی جای یا شهر و اجتماعات آمده‌است. اعتماد السلطنه بر این باور بود که نام این شهر «همدان» بوده‌است زیرا هم به معنی اتفاق و دان به معنی ظرفیت است، یعنی مجمع متفقین.[2]

سرزمین ماد ۶۰۰ پ.م.

روایات موجود در باب علت پیدایش نخستین شهر مادی یعنی هگمتانه حاکی از آن است که این شهر در پی تشکیل اولین نهادهای اداری-سیاسی در کشور، و به سبب ضرورت وجود سکونت‌گاهی جهت استقرار نهادهای مذکور و کارگزاران آن، توسط دیاکو بنیان‌گذار شاهنشاهی ماد ساخته شد.
از طرفی دیگر با آنکه مشهور است اکباتان یا هگمتانه در محل همدان کنونی بوده‌است اما برخی معتقدند که همدان کنونی، اکباتانی که هرودوت گفته‌است، نیست بلکه شهر همدان همان اَمَدانه یا آمادی است که نام آن در کتیبهٔ تیگلت‌پیلسر یکم آمده‌است و تاریخ احداث آن به بیش از (۱۱۰۰ سال پیش از میلاد) برمی‌گردد.[3]

پولیبیوس مورخ یونانی (۲۰۴–۱۳۲ پیش از میلاد) بدون اینکه خود شهر هگمتانه را دیده‌باشد، می‌نویسد

در دامنهٔ کوه الوند شهر هگمتانه با قلعه و ارک مستحکم و عجیب و حیرت‌آور قرار گرفته، قصر شاهی درون آخرین قلعهٔ آن استوار گردیده‌است. چوب‌هایی که در کاخ به مصرف رسیده پوشیده از زر و سیم و درها و ستون‌ها و رواق‌ها با هزاران گونه کنده‌کاری‌ها و نقش و نگارها آراسته شده، یک تیر عاری از زیور و یک دیوار بی‌پیرایه در آن کاخ یافت نمی‌شود. حتی کاشی‌هایی که زینت بخش ازاره‌ها و دیوارهای درونی قصر است با پوششی از آب و نقره سیم‌اندود گشته‌است.[4]

در پی ظهور اسلام پس از جنگ نهاوند (۲۳ق /۶۴۴ م) حکمران ایرانی شهر همدان با تازیان صلح کرد، ولی این صلح دوامی نیافت، جنگی درگرفت و شهر به قهر گشوده شد و بعضی از تازیان در آنجا ساکن شدند و از جمله آنان (بنوسلمه) ریاست شهر را یافت.

همدان را در سدهٔ چهارم شهری بازسازی شده وصف کرده‌اند که چهار دروازه با حصارها و سه بازار و خیابان‌های وسیع داشته و مسجد جامع بر شالوده یک بنای قدیمی (آتشکده) ساخته شده بود.

مشروطه خواهی در همدان خصوصاً پیش از دیگر شهرهای ایران رخ نمود که از نتایج آن تأسیس ادارات- انجمن شهر- شهرداری- دادستانی بود. دو سال قبل از آنکه در کرمان و پس از آن در تهران، اجتماعیون به مشروطه برسند، در همدان، به کوشش ظهیرالدله، نخستین مجلس شورای محلی تشکیل شد در دو جنگ جهانی اول و دوم پیاپی به اشتغال قوای روس- عثمانی- انگلیس و آمریکا درآمد و ستاد سپاهیان آن‌ها گردید و قحطی را از سر گذراند. در این دوران روشنفکرانی از این شهر برخاسته‌اند که نقش آنان در مبارزه با استبداد کاملاً برجسته است.

رضاخان پهلوی در تاریخ ۱۲۹۴ شمسی، برابر با ۱۹۱۵ میلادی ریاست تیپ قزاقخانه همدان را (آتریاد همدان) به عهده گرفت. تعداد نفرات این تیپ بالغ بر ۱۲۰۰ نفر می‌شد. در همین دوران بود که شالودهٔ طرح کودتا ریخته شد و سرانجام در نتیجه مذاکرات و هماهنگی‌های به عمل آمده، کودتا در روز سوم اسفند سال ۱۲۹۹ شمسی به وقوع پیوست و رضاخان به همراه قوای آتریاد همدان بدون کمترین مقاومتی وارد تهران شده و کلیه ادارات دولتی و مراکز نظامی تحت اشغال درآورد.[12]

با آغاز سلطنت رضاشاه، از آنجا که وی سال‌ها مسئول لشکر قزاق همدان بود، توجه خاصی به عمران این شهر نمود و یک طراح آلمانی بر اساس مدل شعاعی، طرح جامع شهری همدان را کشید. هم‌اکنون همدان جزو معدود شهرهای دارای نقشهٔ طراحی شدهٔ شهری ایران است که این موضوع همواره نقشی فراوان در سیال بودن ترافیک و کمی آلودگی این شهر داشته … در جریان نهضت ملی کردن نفت، کفن پوشان همدان در کنار کفن پوشان کرمانشاه و قزوین در کاروانسرا سنگی به رگبار بسته شدند و برخوردهای زیادی در میان حامیان مصدق و چماق‌داران رخ داد.

در سالهای پایانی دوره قاجار، همدان از روشنایی برق برخوردار شد. فردی به نام مؤیدالممالک در سال ۱۲۹۹ خورشیدی مذاکراتی برای ساخت نیروگاه برق در همدان کرد که به جایی نرسید. سال بعد شرکتی با صاحب سی هزار تومان سرمایه از طریق فروش سهمهای سیصد تومانی تشکیل و با دولت وارد مذاکره شد اما پاسخ گرفت که مویدالممالک به علت سابقه مذاکره حق تقدم دارد. مویدآلممالک سرانجام در سال ۱۳۰۱ خورشیدی امتیاز تأسیس نخستین نیروگاه برق را در همدان گرفت. با قراردادی که میان او و وزارت فوائد عامه بسته شد، اجازه تأسیس نیروگاهی با قوه روشنایی دست کم سه هزار چراغ شانزده شمعی و امتیاز برق همدان به مدت بیست سال به او واگذار شد. این قرارداد مویدالممالک را متعهد می کرد روشنایی کلیه خیابان‌ها و کوچه هایی را که کابل برق از آنها می گذرد، به رایگان تأمین کند، به گونه ای که در معابر با عرض بیش از چهار ذرع، فاصله این چراغها ۲۵ ذرع و در معابر تنگتر، پنجاه ذرع باشد. وی همچنین متعهد می شد ۳۵ چراغ شانزده شمعی در هر شب به یکی از دوائر دولتی بدهد که دولت معین کند. برای مویدالمملاک شش ماه مهلت تعیین شد که عملیات راه اندازی نیروگاه و برق‌رسانی را آغاز کند و از او تعهد گرفته شد که اگر نیروگاهش دو سال پیاپی تعطیل شود، امتیاز از او گرفته شود. نرخ آبونمان برق نیز به دولت واگذار و مقرر شد پس از پایان زمان امتیاز، تمام ساختمانها و اموال منقول و غیرمنقول نیروگاه به رایگان در اختیار دولت گذاشته شود. انتقال امتیاز به اتباع بیگانه ممنوع و به اتباع ایرانی منوط به اجازه وزارت فوائد عامه شد. نیروگاهی که مویدالممالک در همدان به راه انداخت از نوع آبی بود. [13]

با توجه به اسناد و مدارک چاپخانه اکباتان را باید اولین چاپخانه تأسیس شده در همدان دانست. این چاپخانه در سال ۱۳۲۶٫ق مشغول به کار چاپ بود و در سال۱۳۲۷٫ق سواد و خط محمدعلی‌شاه قاجار را مبنی بر امر انتخابات سال۱۳۲۷٫ق یعنی دورهٔ دوم مجلس شورای ملی با حروف سربی منتشر کرد.
از کارهای چاپخانه صفائیه بیانیه‌ای موجود است که در تاریخ ۱۳۲۹٫ق به قلم شیخ صالح آفندی ترجمهٔ آیت‌الله آزاده خراسانی به همت مکرم الملک چاپ و منتشر شده‌است. جالب اینکه این مطبعه با حروف سربی و ماشین دستی کوچک مشغول به کار بوده‌است. این چاپخانه به مناسبت نام علی‌خان ظهیرالدوله حاکم همدان که ملقب به صفاعلی شاه بود، به نام صفائیه نامگذاری گردید.
چاپخانه همدان نیز در جریان جنگ جهانی اول توسط آلمان‌ها به منظور چاپ و نشر اعلامیه و بیانیه‌های آن‌ها در مقابل بیانیه‌های دولت‌های روسیه و بریتانیا در همدان دایر گردید. اما عملاً چون آلمان‌ها قادر به استفاده از آن نبودند، چاپخانه مذکور تا پایان دوران جنگ جهانی اول بلااستفاده ماند.
چاپخانه اتحاد فردوسی نیز در سال۱۳۰۱٫ش توسط یهودیان همدان تأسیس و شروع به کار کرد.
همچنین چاپخانه گلگون در سال۱۳۰۶٫ش با مدیریت فریدالدوله گلگون با حروف سربی و ماشین نیم برگی در یکی از محلات همدان تأسیس گردید.[14]

جام زرین کشف شده در تپهٔ هگمتانه به نام آریارمنه، این لوح در موزه شهر برلن در آلمان نگهداری می‌شود.

تپهٔ هگمتانه از مراکز مهمی است که در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان‌شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته‌است. ضمناً در طول حفاری‌های انجام شده، آثار ارزشمند و بی‌نظیری کشف گردیده، که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست. امروزه عموم باستان شناسان، این تپه که وسیع‌ترین تپه باستانی ایران است، به بقایای ابنیهٔ کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از تعلق دارد. از جمله ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌سابقه‌است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکهٔ منظم و پیشرفتهٔ آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌ها است.

از مکان‌های مهم دیگری که در شهر همدان مورد پژوهش قرار گرفته، گورستان پارتی است که در محوطهٔ شیر سنگی واقع شده‌است. این گورستان به مدت ۲۰۰ سال از اواخر دوران هخامنشی تا نیمهٔ اول دورهٔ سلوکی مورد استفاده بوده و سه روش تدفین مختلف در آن به چشم می‌خورد، که می‌توان آن را بیانگر به وجود آمدن و گسترش سه جریان مذهبی متفاوت دانست که طی این دو سده جامعهٔ آن روز همدان را متأثر ساخته‌بود.[15]

ابوالقاسم فردوسی، مولوی، رهی معیری، اقبال لاهوری، اوحدی مراغه‌ای، باباطاهر عریان، خواجوی کرمانی، رشیدالدین میبدی، سعدی، شاه‌نعمت‌الله ولی، شیخ بهایی، عطار نیشابوری، فخرالدین اسعد گرگانی، قاآنی، مسعود سعد سلمان، منوچهری دامغانی، ملک الشعرای بهار، ناصرخسرو قبادیانی، عبدالرحمن جامی و همام تبریزی در آثارشان از شهر همدان یاد کرده‌اند.

• افشار سیستانی، ایرج (۱۳۷۸)، پژوهش در نام شهرهای ایران، تهران: انتشارات روزنه، شابک ۹۶۴-۶۱۷۶-۸۱-X
• پیرنیا، حسن (۱۳۶۲). تاریخ باستانی ایران. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
• رضایی همدانی، عمادالدین (۱۳۷۹)، سیمای همدان، تهران: انتشارات انوشه، شابک ۹۶۴-۹۲۹۲۵-۵-۱
• سلطان‌زاده، حسین (۱۳۶۷)، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر
• صراف، محمدرحیم به کوشش کیانی، محمدیوسف (۱۳۶۸)، شهرهای ایران، جلد سوم، تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی
• نهچیری، عبدالحسین (۱۳۷۰)، جغرافیای تاریخی شهرها، تهران: انتشارات مدرسه وابسته به دفتر انتشارات کمک آموزشی

• مادها
• استان همدان
• همدان
• زبان مادی
• ماد (ساتراپی)
• تپه هگمتانه